тарчма́, прысл.
Стаўма, старчаком, у вертыкальным становішчы (звычайна ў спалучэнні: стаяць тарчма). Калі галава плыта спаўзала са шлюза, яна тарчма спускалася ў букту, выбітую плынню, і тады плытнік па самыя грудзі апускаўся ў ваду. Колас. // Не прылягаючы, не прыстаючы. Кажух стаіць тарчма.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
хія́зм, ‑у, м.
1. У анатоміі — перакрыжаванне зрокавых нерваў на ніжняй паверхні прамежкавага мозга хрыбетных.
2. У лінгвістыцы — від сінтаксічнага паралелізму, пры якім у другой палавіне фразы члены сказа стаяць у адваротным парадку.
3. У выяўленчым мастацтве — крыжападобнае, сіметрычнае размяшчэнне дэталей фігуры.
[Грэч. chiasmos — размяшчэнне ў выглядзе літары «х».]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
чало́, род. чала́ ср., уст. чело́;
◊ біць чало́м — бить чело́м;
на чале́ — (з кім) во главе́ (с кем);
стая́ць на чале́ — стоя́ть во главе́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
сі́лепсіс
(гр. syllepsis = захоп)
стылістычны зварот, у якім знарок парушана правіла спалучальнасці слоў, напр. дзейнік і выказнік стаяць у розных ліках, дзейнік і выказнік ужыты ў множным ліку, а залежнае ад іх дапаўненне ў адзіночным і інш.; выкарыстоўваецца ў літаратурных творах.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
АЛТА́ЙСКІЯ МО́ВЫ,
макрасям’я моў, што аб’ядноўвае цюркскія, мангольскія, тунгуса-маньчжурскія, а таксама ізаляваныя карэйскую і японскую мовы (гл. адпаведныя арт.). Збліжаюцца агульнасцю рысаў: фанетычных (заканамернасць палатальнага і лабіяльнага сінгарманізму зычных і галосных, асіміляцыі зычных; корань 1-складовы, 3-гукавы, найчасцей утварае закрыты склад), марфалагічных (словаўтварэнне і словазмяненне з дапамогай аглюцінатыўных афіксаў, адсутнасць роду, наяўнасць катэгорыі прыналежнасці) і сінтаксічных (паясняльныя словы ў сказе абавязкова стаяць перад паяснёнымі, слабае развіццё складаназалежных сказаў). Найб. сувязь алтайскай мовы у лексіцы, што тлумачыцца іх генетычнай блізкасцю.
Літ.:
Баскаков Н.А. Алтайская семья языков и её изучение. М., 1981.
т. 1, с. 268
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
ЗВАРО́ТАК,
слова або спалучэнне слоў, якім называюць асобу ці прадмет, да якіх звяртаюцца з мовай. У бел. мове выражаецца назоўным склонам назоўніка ці інш. часцінай мовы («Даруйце, любыя! Даруй, матуля!»), а таксама клічнай формай («Не шукай сабе, мой братку, з ветрам Бацькаўшчыну-матку»), Сінтаксічна З. са сказам не звязаны і членам сказа не бывае. Можа стаяць у пачатку, сярэдзіне і канцы сказа. Каб узмацніць эмацыянальнасць, З. суправаджаюць выклічнікам і інш. словамі эмацыянальнай ацэнкі: «О, край мой любімы, як многа прыволля, і думам, і працы бяскрайні прастор».
Літ.:
Беларуская граматыка. Ч. 2. Мн., 1986.
А.Я.Баханькоў.
т. 7, с. 37
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
◎ Надкоснік ’шафер’ (Сл. ПЗБ), ’брат маладой, які бярэ ў маладога выкуп за касу нявесты’ (Сцяшк. Сл.), ’меншы брат маладой, які бярэ грошы за касу ў маладога’ (в.-дзв., Шатал.). Ад выразу над касой (стаяць, быць і г. д.), г. зн. быць «адказным» за касу.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пашару́нак у выразе: у адном пашарунку — пра гаспадарчыя будынкі, якія ў адзін рад стаяць разам з хатай, пад адной страхой’ (слонім., Шн. 3). Утворана пры дапамозе суфікса ‑унак ад + паширыць ’паставіць у рад’ < ням. Schar ’рад’ (Мацэнаўэр, Cizí sl.,). Параўн. лоеў. шар ’бок вуліцы’ (Ян.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
разны́, ‑ая, ‑ое.
1. Зроблены разьбой (у 1 знач.). Розныя цацкі. Разныя ўпрыгожанні.
2. Упрыгожаны разьбой (у 2 знач.). Паабапал дарогі стаяць ужо лепшыя будынкі, з разнымі аканіцамі, ганкамі. Жычка. Ігнат Максімавіч .. з заінелымі вусамі сядзіць побач са мной, прыціснуўшыся да разнога задка саней. Хомчанка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пасярэ́дзіне
1. нареч. посреди́ (посереди́не, посреди́не);
стая́ць п. — стоя́ть посреди́ (посереди́не, посреди́не);
2. предлог с род. посреди́;
п. пако́я стая́ў стол — посреди́ ко́мнаты стоя́л стол
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)