Ра́дыё ’устройства для прыёму гукаў’ (ТСБМ), ра́дзіво, ра́дзіва, ра́діво, ра́дзія ’радыё’ (Сл. ПЗБ, Жд. 2, Сцяшк., Скарбы, Мат. Маг. 2). Паходзіць з лацінскага radio ’выпраменьваю’. У беларускую мову трапіла праз польскае або рускае пасярэдніцтва, параўн. рус. ра́дио, польск. radio. У гаворках набыло беларускае фанетычнае аблічча.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ГУ́КІ МО́ВЫ,
найдрабнейшыя непадзельныя адзінкі вуснай мовы, што выконваюць функцыю адрознення і атаясамлівання гукавых абалонак слоў. Не з’яўляючыся носьбітамі значэння, гукі мовы фарміруюць слыхавы вобраз марфемы, слова, выказвання, якія дзякуючы замацаваным за імі ў свядомасці носьбітаў мовы лексічным і грамат. значэнням дазваляюць ажыццяўляць моўную сувязь.
У анатама-фізіял. плане гукі мовы вызначаюцца становішчам сукупнасці органаў мовы (артыкулятараў) у час іх вымаўлення (гл. ў арт. Артыкуляцыя). У акустычным плане — гэта перыядычныя і неперыядычныя гукавыя хвалі, што накладваюцца адна на адну або чаргуюцца ў часе і ўтвараюць бесперапынную моўную плынь. Дыскрэтнасць (раздзельнасць) гукаў мовы вызначаецца зменай крыніцы гуку (квазіперыядычнай, шумавой, імпульсна-шумавой, яе адсутнасцю), якая згладжваецца зменай рэзанатараў (аб’ёму поласцей рота, носа і глоткі). У залежнасці ад крыніцы і функцыі ў складзе гукаў мовы падзяляюцца на галосныя гукі і зычныя гукі (выбухныя, фрыкатыўныя, афрыкатыўныя і плаўныя). На аснове здольнасці адрозніваць марфемы і словы ўся разнастайнасць гукаў мовы аб’ядноўваецца ў адносна невял. групу фанем, што дае магчымасць носьбітам мовы ўспрымаць фізічна нятоесныя гукі з розных фанет. пазіцый як адзін і той жа гук.
Літ.:
Фанетыка беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1989.
А.І.Падлужны.
т. 5, с. 525
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
пентато́ніка
(ад пента- + тоніка)
муз. гукавая сістэма, якая ўключае пяць гукаў рознай вышыні ў межах актавы.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)
безгало́ссе, ‑я, н.
Адсутнасць гукаў, цішыня. І бацька твой пайшоў на дно. І човен згніў, згнілі і вёслы: і берагоў маіх радно яго адпела безгалоссем. Дудар. Пустэча, глухасць, безгалоссе. Нічога больш не засталося З таго, чым жыў, што так бярог. Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
арнаме́нтыка, ‑і, ДМ ‑тыцы, ж.
1. Тое, што і арнаментацыя (у 2 знач.). Адной з асаблівасцей беларускай арнаментыкі ў разьбе выяўляецца прастата і выразнасць ліній, што выклікана перавагай геаметрычных узораў разьбы. «Беларусь».
2. Сукупнасць гукаў, якія аздабляць асноўную меладычную лінію.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
артыкуля́цыя, ‑і, ж.
1. Работа органаў мовы, якая неабходна для вымаўлення пэўнага гука, а таксама становішча органаў мовы пры вымаўленні таго або іншага гука. Артыкуляцыя губ. Артыкуляцыя гука.
2. Спосаб выканання паслядоўнага рада гукаў пры спевах і ігры на музычных інструментах.
[Ад лац. articulatio.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дысіміля́цыя, ‑і, ж.
1. Распад складаных арганічных рэчываў на больш простыя ў працэсе жыццядзейнасці арганізма.
2. Замена аднаго з двух падобных па вымаўленню гукаў другім, менш падобным да таго, які застаўся нязменным; распадабненне (напрыклад: «хто» з «кто», «што» з «что»).
[Ад лац. dissimilis — непадобны.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дыяпазо́н, ‑у, м.
1. Сукупнасць усіх гукаў ад ніжэйшага да вышэйшага, даступная якому‑н. музычнаму інструменту або чалавечаму голасу. Дыяпазон голасу. Дыяпазон спевака.
2. перан. Аб’ём, размер чаго‑н. Дыяпазон інтарэсаў. Дыяпазон ведаў. // Шырыня здольнасцей, размах дзейнасці. Творчы дыяпазон артыста.
[Ад грэч. diá pasōn — праз усе (струны).]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сірэ́на, -ы, мн. -ы, -рэ́н, ж.
1. У грэчаскай міфалогіі: марская істота ў выглядзе жанчыны з хвастом рыбы, якая сваім мілагучным спевам заваблівала маракоў у гібельныя месцы.
2. мн. Атрад водных млекакормячых, якія жывуць у цёплых морах і рэках.
3. Прыбор для атрымання гукаў рознай вышыні (спец.).
4. Прыстасаванне для падачы рэзкіх, моцных гукавых сігналаў, а таксама гукі, якія падаюцца такім прыстасаваннем.
Раптам завыла с. аўтамашыны.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
артыкуля́цыя
(лац. articulatio)
1) работа органаў маўлення (губ, языка, мяккага паднябення, галасавых звязак) пры вымаўленні гукаў;
2) спосаб выканання паслядоўнага рада гукаў пры спевах і ігры на музычных інструментах;
3) мера якасці сістэмы сувязі, прызначаная для перадачы моўных паведамленняў.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)