паспе́ць I сов.

1. созре́ть, поспе́ть;

аўсы́ даўно́ ~пе́лі — овсы́ давно́ созре́ли (поспе́ли);

2. разг. (стать готовым для еды) поспе́ть;

устава́й з пасце́лі — бліны́ ~пе́лі — встава́й с посте́ли — блины́ поспе́ли

паспе́ць II

1. успе́ть, поспе́ть;

п. на цягні́к — успе́ть (поспе́ть) на по́езд;

ён ~пе́ў зрабі́ць усю́ рабо́ту — он успе́л сде́лать всю рабо́ту;

2. (не отстать) успе́ть, поспе́ть, угна́ться;

я не магу́ п. за ва́мі — я не могу́ угна́ться (успе́ть, поспе́ть) за ва́ми;

◊ ~пе́еш з ко́замі на торг — не торопи́сь, успе́ешь

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ско́расць, ‑і, ж.

1. Ступень хуткасці руху каго‑, чаго‑н. або распаўсюджання чаго‑н. Скорасць палёту. Скорасць бегу. Скорасць святла. □ Поезд зрушыўся з месца і пашыбаваў далей, набіраючы скорасць і пакідаючы за сабою густыя клубкі дыму. Колас.

2. Ступень хуткасці, з якой адбываецца які‑н. працэс, дзеянне і пад. Скорасць рэзання. Скорасць вярчэння дыскаў.

3. Спец. Ступень хуткасці ластаўкі грузаў. Пасажырская скорасць. Адпраўка грузаў малой скорасцю.

4. Ступень хуткасці руху або вярчэння некаторых машын (аўтамабіля, матацыкла, станка і пад.), якая залежыць ад спосабу счаплення шасцярон. Уключыць скорасць. Весці машыну на трэцяй скорасці. □ У счапленні, значыць, нічога не можа быць — скорасці пераключаюцца нармальна. Мыслівец.

5. У фізіцы — адносіны пройдзенага целам шляху да адпаведнага прамежку часу. Адзінка скорасці. Сярэдняя скорасць. Вылічэнне скорасцей.

•••

Вялікая скорасць (спец.) — павышаная скорасць перамяшчэння грузаў (проціл. малая скорасць).

Каробка скорасцей гл. каробка.

Касмічныя скорасці — мінімальныя пачатковыя скорасці, пры якіх касмічны апарат, што запускаецца з Зямлі, можа стаць штучным спадарожнікам яе (першая касмічная скорасць), або пераадолець зямное прыцяжэнне і выйсці к іншым планетам Сонечнай сістэмы (другая касмічная скорасць), або пакінуць Сонечную сістэму, пераадолеўшы прыцяжэнне Зямлі і Сонца і пайсці ў міжзорную прастору (трэцяя касмічная скорасць).

Крэйсерская скорасць — нармальная скорасць карабля або самалёта ў адрозненне ад максімальнай.

Лінейная скорасць (спец.) — скорасць руху пункта, якая вызначаецца па даўжыні шляху, пройдзенага за адзінку часу.

Малая скорасць (спец.) — звычайная скорасць руху таварных паяздоў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

прайсці́ сов., в разн. знач. пройти́; (мимо чего-л. — ещё) минова́ть;

по́езд прайшо́ў па мо́сце — по́езд прошёл по мосту́;

п. напе́рад — пройти́ вперёд;

п. пе́шкі сто кіламе́траў — пройти́ пешко́м сто киломе́тров;

прайшла́ чу́тка пра яго́ прые́зд — прошёл слух о его́ прие́зде;

зра́нку прайшо́ў дождж — с утра́ прошёл дождь;

ён прайшо́ў сваю́ ха́ту — он прошёл (минова́л) свой дом;

прайшла́ цэ́лая гадзі́на — прошёл це́лый час;

цвік прайшо́ў наскро́зь — гвоздь прошёл наскво́зь;

па а́лгебры мы прайшлі́ біно́м Нью́тана — по а́лгебре мы прошли́ бино́м Нью́тона;

спекта́кль прайшо́ў з по́спехам — спекта́кль прошёл с успе́хом;

п. ў ферзі́ — пройти́ в ферзи́;

п. цэнзу́ру — пройти́ цензу́ру;

п. па ко́нкурсу — пройти́ по ко́нкурсу;

п. вайско́вую слу́жбу — пройти́ вое́нную слу́жбу;

хваро́ба прайшла́ — боле́знь прошла́;

◊ гэ́та так (дарма́, дарэ́мна) не про́йдзе — э́то так (да́ром) не пройдёт;

п. мі́ма — пройти́ ми́мо;

п. аго́нь, ваду́ і ме́дныя тру́бы — пройти́ ого́нь, во́ду и ме́дные тру́бы;

ні прае́хаць ні п. — ни прое́хать ни пройти́;

п. праз ру́кі — (каго, чые) пройти́ че́рез ру́ки (кого, чьи);

маро́з па ску́ры (па спі́не) прайшо́ў — моро́з по ко́же (по спине́) прошёл;

гэ́ты ну́мар не про́йдзе — э́тот но́мер не пройдёт;

няпра́ўдай (-аю) свет про́йдзеш, ды (але́) наза́д не ве́рнешся — посл. непра́вдой свет пройдёшь, а наза́д не вернёшься

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

пабе́гчы, ‑бягу, ‑бяжыш, ‑бяжыць; ‑бяжым, ‑бежыце; зак.

1. Пачаць бегчы (пра людзей, жывёл). Пабегчы дарогай. Пабегчы па вуліцы. □ Поезд крануўся, і Ірынка пабегла побач вагона і ўсё махала рукой. Чорны. Па гладкім дзядзінцы конь шпарка пабег. Бядуля. // Разм. Хутка пайсці, накіравацца куды‑н. з якой‑н. мэтай. Пабегчы ў аптэку. Пабегчы па доктара. □ [Вольга:] Ну, Ганна Іванаўна, вось вам вада, а я пабегла на завод. Кучар. // Пачаць хутка адступаць, уцякаць. Немцы не вытрымалі нечаканага ўдару танкістаў, пабеглі. Мележ.

2. Пачаць хутка рухацца (пра неадушаўлёныя прадметы, з’явы). Пабеглі языкі агню. Самалёт пабег па полі. □ «Масквіч», скрануўшыся з месца, зноў хутка пабег па вуліцы, абганяючы пешаходаў. Шахавец. // Аб уяўным руху прадметаў, міма якіх чалавек рухаецца сам. Стары падводзіў эшалон да станцыі. Збоку пабег зараснік. Уперадзе, з-за ўзгорка выпаўзалі чырвоныя камніцы станцыі. Мележ. // Працягнуцца, пралегчы (пра дарогу, сцежку і пад.). На карпусы завода, на шашу, якая пабегла адсюль на поўдзень, апала адліга. Грамовіч.

3. З’явіўшыся, узнікшы, пачаць разыходзіцца, цягнуцца, слацца ў нейкім кірунку. Не мінула і хвіліны, як паплавок маёй вуды з сілаю даў нырца. Толькі кругі ад яго пабеглі на чыстай люстраной вадзе. Якімовіч. З-пад крутога борта лодкі раптам пабеглі бурбалкі. Гамолка. // перан. Часта з’яўляцца, змяняючы адна другую (пра думкі). Няхай думкі мае пабягуць чарадой. Колас.

4. Пацячы, паліцца. Ударыў гром і поруч з гэтым Пабег ручай, за ім другі. Лужанін. Ледзь рукою дакрануўся крана — з-пад яго струмень вады пабег... Непачаловіч. // Пераліцца цераз край пры кіпенні. Малако пабегла.

5. перан. Пачаць хутка праходзіць, мінаць (пра час). І так пабеглі гады, адзін за адным. Расце мой сын — як клас, так вяршок. Ракітны.

•••

Мурашкі пабеглі па спіне (скуры, целе) гл. мурашка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

прайсці́, прайду́, про́йдзеш, про́йдзе; прайшо́ў, -шла́, -ло́; прайдзі; про́йдзены; зак.

1. Ступаючы, едучы, перамясціцца па якім-н. месцы або да якога-н. месца.

П. па мосце. П. да варот. П. наперад.

Па рацэ прайшла баржа.

2. што. Пераадолець якую-н. адлегласць хадзьбой (а таксама пра некаторыя сродкі транспарту, пра пераадоленне дыстанцыі спартсменам).

П. некалькі крокаў. П. пехатой пятнаццаць кіламетраў.

За гадзіну поезд прайшоў 70 км.

Бягун добра прайшоў стаметроўку.

3. што. Перамяшчаючыся, накіроўваючыся куды-н., прамінуць, пакінуць ззаду.

П. сад або міма саду.

Задумаўшыся, п. сваю хату.

4. (1 і 2 ас. не ўжыв.), перан. Распаўсюдзіцца (пра чуткі, весткі і пад.).

Прайшла чутка аб яго прыездзе.

5. перан., перад кім-чым, а таксама са словамі «ў думках», «ва ўяўленні» і пад.: мысленна ўзнікнуць, паўстаць ва ўяўленні.

У думках прайшло ўсё папярэдняе жыццё.

6. (1 і 2 ас. не ўжыв.). З’явіцца і знікнуць (пра ўсмешку, мімічны рух і пад.).

Па твары прайшла ажыўленая ўсмешка.

7. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пра што-н. працяглае: пралегчы, працягнуцца.

Тут пройдзе чыгунка.

Нафтаправод «Дружба» прайшоў па Беларусі.

8. Выпасці (пра ападкі).

Зранку прайшоў дождж.

9. (1 і 2 ас. не ўжыв.), перан. Пра час, пра што-н., што было, працягвалася: мінуць, адысці.

Прайшло некалькі гадоў.

Крыўда прайшла.

Боль прайшоў.

10. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Адбыцца, закончыцца з якім-н. вынікам.

Спектакль прайшоў з вялікім поспехам.

11. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пранікнуць цераз што-н. (пра тое, што рухаецца, перасоўваецца, цячэ).

Цвік прайшоў наскрозь.

Шафа прайшла ў дзверы.

Чарніла прайшло цераз паперу.

12. што. Распрацаваць, апрацаваць, рухаючыся ў пэўным напрамку.

П. вугальны пласт. П. адзін пракос.

13. што або праз што. Прасоўваючыся, дасягаючы чаго-н., падвергнуцца чаму-н., атрымаць прызнанне, зацвярджэнне.

Дакументы прайшлі цераз рэгістрацыю.

Праект прайшоў многа інстанцый.

14. у што або (з В мн.) у каго-што. Аказацца ў ліку прынятых, залічаных, зацверджаных.

П. ва ўніверсітэт па конкурсе.

15. што. Вывучыць, пазнаёміцца з чым-н. (разм.).

Вучні прайшлі буквар.

16. што. Выканаць якія-н. абавязкі, заданні, прызначэнні.

П. вайсковую службу.

П. курс лячэння.

◊

Прайсці ў жыццё — ажыццявіцца на справе.

|| незак. прахо́дзіць, -джу, -дзіш, -дзіць.

|| наз. прахо́джанне, -я, н. (да 1—3, 12, 13, 15 і 16 знач.) і прахо́д, -у, М -дзе, м. (да 1—3 знач.).

◊

Праходу не даваць каму (разм., неадабр.) — назойліва прыставаць з чым-н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

пада́ць сов., в разн. знач. пода́ть; (в сторону, вперёд, назад — ещё) приня́ть;

п. кні́гу — пода́ть кни́гу;

п. руку́ — пода́ть ру́ку;

п. зая́ву — пода́ть заявле́ние;

п. цягні́к на пе́ршую платфо́рму — пода́ть по́езд на пе́рвую платфо́рму;

ігро́к ке́пска пада́ў мяч — игро́к пло́хо пода́л мяч;

п. кама́нду — пода́ть кома́нду;

рэалісты́чна п. жыццё ў тво́ры — реалисти́чески пода́ть жизнь в произведе́нии;

п. уле́ва — приня́ть вле́во;

◊ руко́й п. — руко́й пода́ть;

не п. ві́ду (вы́гляду) — не пода́ть ви́да;

п. руку́ дапамо́гі — пода́ть ру́ку по́мощи;

п. го́лас — пода́ть го́лос;

век ве́ку пада́сць — изно́су не бу́дет;

п. ду́мку — пода́ть мысль;

п. го́лас — (за каго, што) пода́ть го́лос (за кого, что);

п. пры́клад — пода́ть приме́р

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

паляце́ць, ‑лячу, ‑ляціш, ‑ляціць; зак.

1. Пачаць перамяшчацца ў паветры; адправіцца паветраным шляхам ў пэўным кірунку. Птушка пырхнула з лодкі і паляцела. Брыль. Паляцелі ў вырай ластаўкі, буслы і шпакі. Чарнышэвіч. Паляцела дзяўчына Самалётам гонкім Над шчаслівай краінай, Пад роднай старонкай. Купала. // Разнесціся, распаўсюдзіцца (пра гукі, словы, голас і пад.). Гул глухі паляцеў ад сасны. Куляшоў. / Пра думкі, мары і пад. Раптам кінула .. [Кузьму] у жар, паляцелі адзін за адным абрыўкі думак. Нікановіч.

2. Накіравацца ад штуршка ў паветра, разляцецца ў паветры. Потым паляцелі ўгору шапкі, узбуджаныя выкрыкі разлегліся далёка ў наваколлі. Дадзіёмаў. Са звонам і спевам паляцелі асколкі гранаты. Колас.

3. перан. Разм. Пачаць хутка перамяшчацца; хутка пайсці, пабегчы, паехаць і пад. Петрык здагадаўся — трэба вады! Ён, як вецер, паляцеў да рэчкі. Гамолка. Лабановіч зрушыў з месца і пайшоў у той бок, куды паляцеў і зараз жа знік магутны поезд. Колас.

4. Разм. Не ўтрымаўшыся ў якім‑н. становішчы, зваліцца, упасці. Зямля скаланулася.. Паравоз стаў на дыбкі і паляцеў пад адхон. Новікаў. Сігануў [Шура ў маліннік], але зачапіўся за корань і паляцеў потырч у гразь. Ставер. // перан. Быць знятым, звольненым з пасады. [Курловіч:] — Мне трэ[ба] было сем галоў мець, каб дастаць такое абсталяванне. Праз яго я траха з дырэктарства не паляцеў, а вы — ліквідаваць. Скрыган. І каб не стаж, не багаты вопыт, паляцеў бы тады Высоцкі з пасады лесніка. Кірэйчык.

5. перан. Быць спешна пасланым, адасланым. Неўзабаве ў раён паляцела паперка. Ваданосаў. Па суроваму загаду на ногі ўзнялася ўся жандармерыя і паліцыя Гродзеншчыны, паляцелі сакрэтныя дэпешы і рэляцыі ў Вільню. С. Александровіч.

6. Пачаць хутка праходзіць (пра час). Паляцелі сумныя аднастайныя дні. Асіпенка.

7. Разм. Зламацца, стаць непрыгодным. [Мікола:] — Што здарылася, дзядзька Клім? — Не паспеў ты адысці ад нас, як жняярка наскочыла на камень. Усе амаль зубцы паляцелі. Кавалёў. [Шамяток:] — У працэсе работы заклёпка знасілася і паляцела. — Куды паляцела? — не зразумеў Міша. — Ну, зламалася. Цяпер трэба на яе месца паставіць новую. Курто.

•••

Паляцець носам — упасці тварам уніз.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

гнаць, ганю́, го́ніш, го́ніць; пр. гнаў, ‑ла; незак., каго-што.

1. Прымушаць рухацца ў якім‑н. напрамку. Гнаць статак у поле. □ Асенні вецер гнаў па небе разарваныя хмары, ён ачышчаў ад іх неба. Чорны. // Забіваць, уганяць у што‑н. Гнаць цвік у сцяну. // Разм. Прымусова пасылаць, адпраўляць куды‑н. Гвалтам цар гнаў людзей па бітву з невядомым ворагам. Бядуля. // Праганяць, выганяць. Гнаць ворагаў з роднай зямлі. // Разм. Накіроўваць рух чаго‑н., весці кіруючы. Гнаць плыты па рацэ. // безас. Разм. Хутка ісці куды‑н. Куды цябе гоніць?

2. Прымушаць хутка рухацца, наганяць. Мы ехалі нейкай незнаёмай дарогай, спыняліся ў лесе і зноў гналі коней. Асіпенка. // Весці (аўтамабіль, поезд і пад.) на вялікай скорасці. А цягнік усё ішоў... І трывожны сігнал, І масты, і засады мінуў ён даўно. За вярстою вярсту Камісар яго гнаў. Глебка. // перан. Рабіць што‑н. хутка і многа, прымушаючы да гэтага сябе ці каго‑н. [Марыля], як рабіла на полі, дык больш за ўсіх работу гнала. Чорны.

3. і без дап. Праследаваць, ісці па слядах звера. Гнаць зайца. Сабака добра гоніць. // перан. Уст. Прыгнятаць, праследаваць, мучыць. Хоць нядоля мяне гнала, Усё ж мне сілы не зламала. Колас.

4. безас. Вельмі хутка расці. Сасну гоніць уверх.

5. Здабываць пры дапамозе перагонкі. Гнаць дзёгаць. Гнаць алей. // Выклікаць выдзяленне чаго‑н. Гнаць пот. / у безас. ужыв. Гоніць сліну.

6. Працуючы чым‑н., рабіць, утвараць. Гнаць пракос. □ Цяпер пад трактар плуг бы столямешны, Каб гнаць барозны шырынёю ў гоні. Аўрамчык.

7. Разм. Моцна слабіць (пра жывот).

8. звычайна ў ф. заг. гані́(це). Даваць. Гані тры рублі.

•••

Гнаць мятлою — груба выганяць.

Гнаць у магілу (труну, на той свет) — мукамі даводзіць да смерці.

Гнаць у шыю (карак, каршэнь) — а) груба выганяць; б) прымушаць хутка рабіць што‑н., падганяць. Не спяшайся, ніхто цябе ў каршэнь не гоніць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сойти́ сов.

1. в разн. знач. сысці́, мног. пасыхо́дзіць; (о краске — ещё) зле́зці; абле́зці;

сойти́ с ле́стницы сысці́ з ле́свіцы;

ночь сошла́ на зе́млю ноч сышла́ на зямлю́;

по́езд сошёл с ре́льсов цягні́к сышо́ў з рэ́ек;

сойти́ с диста́нции спорт. сысці́ з дыста́нцыі;

снег сошёл с поле́й снег сышо́ў з палёў;

2. (за кого, за что) замяні́ць (каго, што), быць заме́ст (каго, чаго);

◊

сойдёт и так бу́дзе до́бра і так;

всё сошло́ хорошо́ усё абышло́ся до́бра;

сойти́ в моги́лу сысці́ ў магі́лу;

сойти́ на нет сысці́ на нішто́;

сойти́ со сце́ны сысці́ са сцэ́ны;

сойти́ с рук сысці́ з рук;

сойти́ с ума звар’яце́ць, з глу́зду з’е́хаць;

сойти́ с (со своего́) пути́ сысці́ са (свайго́) шля́ху.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

адысці́ сов.

1. в разн. знач. отойти́;

а. ў бок — отойти́ в сто́рону;

а. на два кіламе́тры ад го́рада — отойти́ на два киломе́тра от го́рода;

цягні́к адышо́ў у пяць гадзі́н — по́езд отошёл в пять часо́в;

а. на но́выя пазі́цыі — отойти́ на но́вые пози́ции;

ча́стка зямлі́ адышла́ пад калга́сны сад — часть земли́ отошла́ под колхо́зный сад;

нага́ аняме́ла і не мо́жа а. — нога́ онеме́ла и не мо́жет отойти́;

до́ўга хварэ́ў, але адышо́ў — до́лго боле́л, но отошёл;

дзве́ры адышлі́ на два сантыме́тры — две́ри отошли́ на́ два сантиме́тра;

2. разг. (прекратить надоедать) отста́ть;

адыдзі́ ад мяне́ — отста́нь от меня́;

◊ а. ў нябы́т — ка́нуть в небытие́ (в ве́чность);

сэ́рца адышло́ — се́рдце отошло́;

недалёка а. — недалеко́ уйти́;

а. ў міну́лае — отойти́ в про́шлое

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)