ора́тай уст. ара́ты, -тага м.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

усма́гнуць, -ну, -неш, -не; усма́г, -гла; -ні́; зак.

1. Дайсці да знямогласці ад смагі.

Усмаг араты за дзень на полі.

2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Перасохнуць ад недахопу вільгаці.

Зямля ўсмагла, патрэскалася.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

плуга́рь уст. ара́ты, -тага м.; спец. плуга́р, -ра́ м.;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

plowman

[ˈplaʊmən]

n., pl. -men

ара́ты -ага, рата́й -я m.

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

oracz

м. земляроб, араты, ратай

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

рата́й, ‑я, м.

Уст. Араты. На сонцы пабліскваюць рэйкі. І хоць бы дзе след чалавечы. Нідзе ні ратая, ні жнейкі. Колас.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Рата́р ’земляроб, араты’ (Ласт.). Параўн. славац. дыял. ratár ’араты’, в.-луж. ratar ’селянін; араты’, славен. rátar, arátar ’араты’, серб.-харв. ра̏та̑р, балг. ратар (< серб., гл. БЕР, 6, 190), рус. фальк. ратарь ’араты, земляроб’ (СРНГ). Прасл. *ortarь лічыцца другаснай формай, узнікшай шляхам замены суф. *‑ajь больш жывым суф. *‑arь з першаснага *ortajь (гл. ратай) (Шустар-Шэўц, 2, 1208), параўн. аднак паралельныя грэч. αροτήρ, лац. arator ’араты’, для якіх рэканструюецца і.-е. *arH‑ter/tor‑ як nomen agentis да *arH‑ ’араць’ (Сной, гл. Бязлай, 3, 155). Адзінкавасць фіксацыі не дае ўпэўненасці ў народным характары слова, гл. таксама з іншай суфіксацыяй аратні́к, аратня́к ’араты’ (Лексика Пол.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

па́харь ара́ты, -тага м., ара́тай, -тая м.; (хлебопашец) земляро́б, -ба м.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

rataj

м. уст. араты, ратай, аральбіт

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

Гарата́й ’араты’ (Сцяшк. МГ). Паводле Мартынава (Лекс. балтызмы, 24–25), гэта форма ўтварылася з *ратай пад уплывам слова гара́ць (< орать). Параўн. яшчэ меркаванні Супруна, ЭСБМ, 1, 144 (пад ара́ты).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)