doktor

м.

1. доктар (навуковая ступень, якая прыблізна адпавядае ступені кандыдата навук);

doktor medycyny — доктар медыцыны (≈кандыдат медыцынскіх навук);

doktor habilitowany — доктар навук;

doktor honoris causa — ганаровы доктар навук;

2. разм. доктар, лекар, урач;

iść do ~a — ісці да доктара

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

галоўны, ‑ая, ‑ае.

1. Самы важны, асноўны, найбольш істотны. Галоўны герой твора. ▪ Бязмежная адданасць справе і скромнасць шчырага працаўніка — вось дзве галоўныя рысы характару пагранічніка. Брыль. Бумажкоў, галоўны арганізатар атрада, быў і яго камандзірам. Чорны. // у знач. наз. галоўнае, ‑ага, н. Янка Купала перадаў галоўнае — сатырычна-маралістычны пафас байкі. Палітыка. // у знач. пабочн. Самае асноўнае, істотна важнае. Многа думаў.. Сцёпка, і надумаўся ён за навуку сур’ёзна ўзяцца. Але як? Часу няма і, самае галоўнае, — няма кніжак. Колас. // Цэнтральны, самы значны, самы вялікі (пра вуліцу, магістраль і пад.). Галоўная вуліца. ▪ Уздыхнуў паравоз парай і без гудкоў, без свісткоў выбраўся на галоўны пуць. Лынькоў.

2. Які ўзначальвае каго‑, што‑н., старшы па службе. Галоўны інжынер. Галоўны канструктар. Галоўны урач.

•••

Галоўная кватэра гл. кватэра.

Галоўная кніга гл. кніга.

Галоўны сказ гл. сказ.

Галоўны член сказа гл. член.

Галоўным чынам гл. чын.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

до́ма нареч. до́ма, на дому́;

вечара́мі я заўсёды д. — вечера́ми я всегда́ до́ма;

д. ён сябе́ трыма́е зусі́м іна́кш — до́ма он де́ржит себя́ совсе́м ина́че;

у нас д. ўжо касьба́ пачала́ся — у нас до́ма уже́ сеноко́с начался́;

ура́ч прыма́е д. — врач принима́ет на дому́;

◊ не ўсе д. — не все до́ма;

адчува́ць сябе́ як до́ма — чу́вствовать себя́ как до́ма;

ні д., ні за́мужам — ни до́ма, ни за́мужем;

у гасця́х до́бра, а д. лепш — посл. в гостя́х хорошо́, а до́ма лу́чше

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

маска, ‑і, ДМ масцы; Р мн. масак; ж.

1. Накладка на твар, падобная на звярыную морду або чалавечы твар. Тэатральнай маска. Маска зайца. // Накладка на верхнюю частку твару з прарэзамі для вачэй, якую надзяваюць для таго, каб не быць пазнаным. Карнавальная маска. // Чалавек у маскарадным касцюме і такой накладцы. Душа твая — малюнак артыстычны: Пад лютняў звон прыгожых масак рой Танцуе там, адзеўшыся нязвычна, У надзеі скрыць праз гэта смутак свой. Багдановіч.

2. перан. Прытворства, якое скрывае сутнасць каго‑, чаго‑н. Мужчыны стараліся стрымаць свае пачуцці і роблена прыкрываліся маскай абыякавасці і лёгкай іроніі. Васілевіч. Сваё замяшанне [Зелянюк] досыць удала хаваў пад маскай вясёлага бадзёрага ажыўлення. Зарэцкі.

3. Адліўка з гіпсу, знятая з твару нябожчыка. // Скульптура твару чалавека або галавы жывёлы. Пад выпуклым барэльефам белай мармуровай маскі — старадаўняга акцёрскага сімвала — было высечана: Антон Максімавіч Саковіч. Рамановіч.

4. Спец. Засцерагальнае прыстасаванне, якое надзяваюць на твар. Супрацьгазавая маска. Маска для падводнага плавання. // Накладка спецыяльнага прызначэння на твар. Перад .. [Надзяй] стаяў урач у дзіўнай масцы і незвычайным фартуху. Карпюк.

5. У касметыцы — слой накладзенага на твар лекавага саставу, крэму і пад.

•••

Зняць (скінуць) маску гл. зняць.

Надзяваць (насіць) маску гл. надзяваць.

Сарваць маску гл. сарваць.

[Фр. masque ад араб. mashara — насмешка.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

практыка, ‑і, ДМ ‑тыцы, ж.

1. Спец. Дзейнасць людзей, якая накіравана на пераўтварэнне матэрыяльнага свету і складае ўсеагульную аснову, рухаючую сілу развіцця чалавечага грамадства і пазнання.

2. Жыццё, рэчаіснасць як галіна прымянення і праверкі якіх‑н. вывадаў, палажэнняў. Прымяніць веды на практыцы. Рэалізаваць рацыяналізатарскія прапановы на практыцы.

3. Скарыстанне якіх‑н. ведаў, навыкаў на справе, сістэматычнае практыкаванне ў чым‑н. У адкрыты бой з белымі мы не хадзілі. Практыкі такой не мелі. Якімовіч. — Відаць, адразу з галавы, без практыкі, не выдумаеш [як зрабіць нож], — адказаў Мірон. Маўр. Рыбалоў вучыцца кожны дзень, кожны час. Для яго лепшая крыніца ведаў — практыка. Матрунёнак.

4. Скарыстанне і замацаванне тэарэтычных ведаў (студэнтаў, вучняў і інш.) на вытворчасці. Педагагічная практыка студэнтаў. ▪ Вучоба ў гэтым навучальным годзе скончылася. Цяпер іхні — ужо дзесяты — клас павінен быў праходзіць вытворчую практыку ў адным з зарэчных калгасаў. Даніленка.

5. Набыты вопыт, сукупнасць прыёмаў і навыкаў у якой‑н. галіне дзейнасці. Практыка выхавання дзяцей. Практыка работы выдавецтваў. ▪ Лабановіч ужо з практыкі ведае, што пакуль ёсць работа дзецям дома, пакуль не наступіць позняя восень, сабраць іх у школе [цяжка]. Колас. Народ умеў мысліць адцягнена, а мудрую жыццёвую практыку мог увасобіць у вобразы акаляючай яго прыроды. Саламевіч.

6. Уст. Дзейнасць урача або юрыста; кола гэтай дзейнасці, людзі, на якіх яна распаўсюджваецца. Урач з вялікай практыкай.

[Ад грэч. praktikos — дзейны.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

знайсці дзеяслоў | закончанае трыванне

  1. Заўважыўшы, узяць; выявіць у выніку пошукаў, назіранняў, роздумаў і пад.

    • З. грыб.
    • З. грошы на дарозе.
    • З. згубленую рэч.
    • З. выхад з цяжкага становішча.
    • З. новы спосаб рашэння задачы.
    • З. апраўданне чаму-н.

  2. Заспець, убачыць, выявіць дзе-н. ці ў якім-н. стане.

    • Не з. дома сябра.
    • З. каго-н. ляжачым хворым.

  3. каго-што ў кім-чым. Зазнаць, сустрэць што-н. з боку каго-, чаго-н.

    • З. ў чым-н. суцяшэнне.
    • Я не знайшоў у гэтым нічога асаблівага.
    • З. добрага дарадчыка ў кім-н.

  4. каго-што або з дадан. сказам. Прыйсці да высновы, палічыць, прызнаць, склаўшы думку пра каго-, што-н.

    • 3., што таварыш праў.
    • З. неабходным паведаміць аб прыездзе.
    • Урач знайшоў яго здаровым.

  5. прош. час, знайшоў (незак. цяпер. час знаходзіць) з займеннік ва ўскосн. скл. або з прыслоўе і з інфінітывам: Ужыв. пры іранічных адносінах да каго-, чаго-н. (размоўнае).

    • Знайшоў чаму радавацца (няма чаму радавацца).
    • Знайшлі з-за чаго сварыцца (няма з-за чаго сварыцца).
    • Знайшоў дурня (выражэнне нязгоды з кім-, чым-н., адмаўлення ад чаго-н.).

Фразеалагізмы:

  • Знайсці сабе смерць (магілу) дзе (высокае) — памерці, загінуць дзе-н.
  • Знайсці сябе — зразумець сваё прызванне, прызначэнне, правільна вызначыць свае інтарэсы, схільнасці.

|| незакончанае трыванне: знаходзіць.

|| назоўнік: знаходжанне.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

найти́​I сов.

1. знайсці́, мног. пазнахо́дзіць; (подыскать, подобрать) знайсці́, адшука́ць; падабра́ць; (придумать в результате размышлений) знайсці́; (обнаружить, открыть, изобрести) знайсці́, вы́найсці; (определить путём умозаключений, вычислений) знайсці́; (выбрать, уделить для чего-л. время) знайсці́; вы́лучыць; вы́браць;

2. (обнаружить, заметить) уба́чыць, знайсці́, мног. пазнахо́дзіць; (застать) заста́ць;

он нашёл у неё челове́к два́дцать госте́й ён заста́ў у яе́ чалаве́к два́ццаць гасце́й;

3. (получить, обрести) знайсці́, атрыма́ць;

найти́ примене́ние знайсці́ прымяне́нне;

3. (прийти к заключению) знайсці́, палічы́ць; (усмотреть) уба́чыць, угле́дзець; (счесть, признать) прызна́ць, палічы́ць, знайсці́;

врач нашёл его́ здоро́вым ура́ч прызна́ў (палічы́ў, знайшо́ў) яго́ здаро́вым;

как вы его́ нахо́дите? яко́й вы ду́мкі пра яго́ (што вы пра яго́ ду́маеце?); см. находи́ть​I.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

хвароба, ‑ы, ж.

1. Парушэнне нармальнай жыццядзейнасці арганізма. Дзіцячыя хваробы. Заразныя хваробы. ▪ Урач бачыла, што хлопчык ідзе на папраўку, ды вельмі ж марудна пакідала яго шчупленькае цела хвароба. Даніленка. Хвароба сваёй хаты не мае, а па людзях ходзіць. Прыказка.

2. перан. Недахоп. Нявытрыманасць — гэта яго хвароба.

•••

Венерычная хвароба — інфекцыйнае захворванне, якое перадаецца ў асноўным цераз палавыя органы: сіфіліс, ганарэя, шанкер.

Гіпертанічная хвароба — захворванне, якое выяўляецца ў павышэнні крывянога ціску ў артэрыяльных сасудах.

Гісторыя хваробы гл. гісторыя.

Горная хвароба — хваравіты стан, калі моташна, кружыцца галава і пад. пры пад’ёме на значную вышыню.

Жаночыя хваробы — спецыфічныя для жанчын захворванні, звязаныя з асаблівасцямі жаночага арганізма.

Кесонная хвароба — захворванне, якое ўзнікае пры хуткім выхадзе з асяроддзя з павышаным атмасферным ціскам у асяроддзе з больш нізкім ціскам (у вадалазаў, касманаўтаў).

Марская хвароба — выкліканы гайданкай хваравіты стан, які суправаджаецца болем галавы, моташнасцю.

Падучая хвароба (разм.) — эпілепсія.

Прамянёвая хвароба — захворванне, якое выклікаецца дзеяннем радыеактыўных рэчываў.

Слановая хвароба — тое, што і слановасць.

Сонная хвароба — інфекцыйнае захворванне, якое характарызуецца моцнай санлівасцю.

Унутраныя хваробы — хваробы ўнутраных органаў.

Хваробы росту — цяжкасці, якія ўзнікаюць у перыяд развіцця або асваення чаго‑н. новага (у вытворчасці, грамадскім жыцці і пад.).

Цукровая хвароба — тое, што і цукровы дыябет (гл. дыябет).

Язвавая хвароба — агульнае хранічнае захворванне, якое суправаджаецца ўзнікненнем язваў на сценках страўніка і дванаццаціперснай кішкі.

Да хваробы (груб.) — вельмі многа.

Панская хвароба — а) прытворная, несур’ёзная хвароба; б) недахопы, якасці, уласцівыя панам. [Засцянкоўцы] і фанабэрыстыя, і скупыя, і хварэюць на панскія хваробы: звысака глядзяць на тых, хто бяднейшы за іх. Якімовіч.

Як хваробе кашаль гл. кашаль.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ву́ха, -а, мн. ву́шы і (з ліч. 2, 3, 4) ву́хі, вушэ́й, н.

1. Орган слыху, а таксама вонкавая частка яго ў форме ракавіны. Унутранае в. Адмарозіць вушы. Пачухаць за вухам. Праваліцца па самыя вушы (вельмі глыбока). Тугаваты (тугі) на в. (глухаваты). На в. гаварыць (ціха, каля самага вуха таго, хто слухае). Міма вушэй прапусціць што-н. (пакінуць без увагі). В. рэжа або дзярэ (пра непрыемныя спевы, музыку; разм.). Не бачыць каму-н. каго-, што-н. як сваіх вушэй (ніколі не ўбачыць, не атрымаць; разм.). За вушы не адцягнеш каго-н. (вельмі падабацца каму-н. што-н.; разм.). Адным вухам (або краем вуха) чуў (не поўнасцю, без падрабязнасцей; разм.). І сцены вушы маюць (тут могуць падслухваць). Вушы наставіць (натапырыць) (пачаць прыслухоўвацца). Трымаць вушы востра (не быць вельмі даверлівым, быць асцярожным, пільным; разм.). У вушы ўвесці каму (падказаць каму-н. неабходнасць якога-н. дзеяння). Як у вуху (зацішна, цёпла).

2. перан., звычайна адз. Здольнасць успрымаць гукі. Чуткае в. ў каго-н.

3. часцей мн. У цёплай шапцы-вушанцы — бакавыя адкідныя часткі. Шапка з вушамі.

4. У некаторых прадметаў: бакавая частка, прыстасаванне для падвешвання, пад’ёму. Вушы цэбра.

◊

І вухам не вядзе (разм.) — не звяртае ніякай увагі.

Па вушы закахацца (разм.) — вельмі моцна.

Па (самыя) вушы (разм.) — вельмі глыбока, многа, моцна; поўнасцю. Па (самыя) вушы ўвайсці ў справу. Дома работы па вушы.

Ні вуха ні рыла (не разумее, не ведае і пад.; разм.) — зусім нічога (не разумее, не ведае і пад.).

|| памянш. ву́шка, -а, мн. -і, -шак, н. (да 1 знач.). За в. ды на сонейка (выкрыць, прыцягнуць да адказнасці каго-н.).

|| прым. вушны́, -а́я, -о́е (да 1 знач.). Вушныя хваробы. В. урач (па лячэнні вуха; разм.). Вушная ракавіна.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс, часткова)

прыняць дзеяслоў | закончанае трыванне

  1. Прыбраць, занесці, пераставіць у іншае месца.

    • П. пасуду ў шафу.

  2. Узяць, атрымаць тое, што хто-н. дае, перадае, здае; узяць у сваё распараджэнне.

    • П. тэлеграму.
    • П. тавар.
    • Камісія прыняла новы дом.

  3. Узяць пад сваё кіраўніцтва, заняць (якую-н. пасаду).

    • П. брыгаду.
    • П. пост дырэктара.

  4. Уключыць у склад чаго-н., дапусціць да ўдзелу ў чым-н.

    • П. на працу.
    • П. у інстытут.

  5. Дапусціць, пусціць да сябе з якой-н. мэтай (для размовы, для агляду, у якасці госця, жыльца і пад.).

    • П. пасла.
    • П. наведвальніка.
    • П. гасцей.
    • Урач прыняў хворую.
    • Добра п. каго-н. (добра аднесціся, добра сустрэць).

  6. Успрыняць.

    • П. вестку без энтузіязму.
    • П. да ведама што-н.
    • П. на свой рахунак што-н. (як што-н., што адносіцца да сябе).
    • П. да сэрца што-н.

  7. Згадзіцца з чым-н., аднесціся да чаго-н. станоўча.

    • П. параду.
    • П. чыё-н. запрашэнне.

  8. Зацвердзіць, галасаваннем выразіць згоду з чым-н.

    • П. закон.
    • П. пастанову.
    • Праект прыняты.

  9. Выканаць, ажыццявіць (тое, што выражана наступным назоўнікам).

    • П. рашэнне (рашыць).
    • П. смерць (памерці).
    • П. прысягу.
    • П. меры.
    • П. на сябе абавязак што-н. зрабіць.

  10. Стаць уладальнікам якога-н. звання, сану, падданым (якой-н. дзяржавы).

    • П. беларускае грамадзянства.

  11. Набыць які-н. выгляд, асаблівасці.

    • П. позу.
    • Столік прыняў выгляд чарцёжнага стала.

  12. Падвергнуць сябе якой-н. гігіенічнай, лячэбнай працэдуры.

    • П. душ.
    • П. курс лячэння.

  13. што і чаго. Выпіць, праглынуць (лякарства).

    • П. мікстуру.

  14. каго-што за каго-што. Прызнаць, палічыць.

    • П. каго-н. за іншага.

  15. Прасунуцца трохі ў якім-н. напрамку (размоўнае).

    • Калона прыняла ўправа.

  16. Зразумеўшы, паўтарыць (спецыяльны тэрмін).

    • П. сігнал.

  17. Аказаць дапамогу пры родах.

    • П. дзіця.

Фразеалагізмы:

  • Прыняць бой — не ўхіліцца ад бою, што ўзнік па ініцыятыве праціўніка.
  • Прыняць ласку — аказаць гонар, уважыць (зайшоўшы, завітаўшы і пад.).
  • Прыняць экзамен (залік і пад.) у каго — правесці вучэбную праверку.

|| незакончанае трыванне: прымаць.

|| назоўнік: прыманне, прыём, прыёмка і прыняцце.

  • Гасцінны прыём.
  • Тэлеграфістка перайшла на прыём.
  • Прыёмка тавараў.
  • Прыняцце рэзалюцыі.

|| прыметнік: прыёмачны і прыёмны.

  • Прыёмачная камісія (якая прымае гатовы аб’ект).
  • Прыёмны пункт.
  • Прыёмная радыёстанцыя.
  • Прыёмныя экзамены.
  • Прыёмная камісія (якая прымае абітурыентаў у 2 знач.).
  • Прыёмны дзень.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)