усплы́сці сов., прям., перен. всплыть; (об образах, воспоминаниях — ещё) встать;
наве́рх ~лыло́ мно́ства мале́нькіх ры́бак — наве́рх всплы́ло мно́жество ма́леньких ры́бок;
пе́рад вачы́ма ўсплыў знаёмы во́браз — пе́ред глаза́ми всплыл (встал) знако́мый о́браз;
зноў ~лыло́ гэ́та пыта́нне — сно́ва всплыл э́тот вопро́с;
◊ у. наве́рх — всплыть на пове́рхность (нару́жу)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Абру́д ’ніжняя частка драўлянага посуду (цэбра)’ (Шат.). Відаць, да *ob‑rǫdъ (Трубачоў, Слав. языкозн., V, 176), прасл. ręditi ’правіць, кіраваць, распараджацца, раіць, упарадкоўваць і г. д.’ (ст.-бел. обрѧжоный зроблены, упарадкаваны’). Ад абстрактных значэнняў гэтага дзеяслова немагчыма перайсці да значэння абруд. Аднак у беларускай мове існуе назва цэбра, утвораная ад кораня ręd — ражка (гл.). Апрача гэтага, адзначана рад ’пласт у кубельчыку’ (Янк. II). Тады *rędja (> *ража, ражка), ’драўляны сасуд з радамі, ’кубел, цэбар’, а *obrǫdъ ’яго апошні перад дном рад’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Надаража́цца ’здзекавацца’ (Бяльк.), ’рабіць наперакор, на злосць; дражніцца, кпіць’ (жлоб., Жыв. сл.), надражицца ’ганьбаваць, здзекавацца, рабіць прыкрасць’ (Нас.), надари‑ жывацца ’дражніцца з кім-н., злаваць каго-н.’ (міёр., Нар. сл.), надаражацца ’зрабіць што-небудзь назло’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ), рус. надориживаться ’фанабэрыцца, выхваляцца чым-небудзь’, надражнАться ’насміхацца’. Калі прыняць за зыходную форму са слоўніка Насовіча, найбольш верагодна да дражніць (гл.), якое можа выступаць у рускіх гаворках у форме дражить, драживать (СРНГ), тады іншыя формы ўзніклі шляхам устаўкі галоснага перад р (другаснае поўнагалоссе?).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сырапо́сны: сырапосная нядзеля ’апошні тыдзень перад Вялікім пастом’ (Ян.). Параўн. укр. сиропу́ст ’тс’, сиропу́сний ’належны да гэтага перыяду’, рус. сыропу́ст ’запусты’, стараж.-рус. сыропустъ ’калі дазваляецца есці сыр і іншыя малочныя прадукты’, сыропустьныи ’звязаны з запустамі’, серб. сиропусна ’маслянічны тыдзень’, макед. сиропасна ’тс’. Запазычана са ст.-слав. сыропоустьнъ, што ўтворана ад сыръ і поустити ’дазволіць, дапусціць’, і калькуе грэч. ό τυροφάγος ’сырная’; паводле Німчука (Давньорус., 61), народнай назвай было стараж.-рус. масльнаꙗ недѣлꙗ. Збліжана да пост, посны, гл. таксама сырніца 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
адступі́ць, -туплю́, -ту́піш, -ту́піць; зак.
1. Адысці, аддаліцца ад каго-, чаго-н.
А. улева на два крокі.
2. Адысці назад пад націскам праціўніка.
Адступілі з баямі.
А. перад цяжкасцямі (перан.).
3. ад каго. Перанесці ўвагу з асноўнага на другараднае.
Аўтар адступіў ад тэмы.
4. ад чаго. Перастаць прытрымлівацца чаго-н.
А. ад старых звычаяў.
5. ад чаго. Зрабіць водступ на паперы, пішучы ці друкуючы што-н.
А. ад краю.
6. ад чаго і без дап. Адмовіцца ад свайго намеру, сваіх планаў.
Ён не а. ад свайго.
7. Паменшыцца; адлегчы; спасці (разм.).
Мароз адступіў.
Хвароба адступіла (перан.).
|| незак. адступа́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. адступле́нне, -я, н. (да 2—4 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
прагна́ць, -ганю́, -го́ніш, -го́ніць; -гна́ў, -гна́ла; -гані; -гна́ны; зак.
1. каго-што. Прымусіць пайсці адкуль-н., выдаліць (груба, прымусова, сілай).
П. з хаты.
П. са службы.
П. змрочныя думкі (перан.).
2. каго-што. Прымусіць рухацца, ісці.
П. палонных праз горад. П. плыты па рацэ.
3. што. Ажыццявіць прагон (у 3 знач.; спец.).
П. п’есу перад прэм’ерай.
4. што і без дап. Хутка праехаць, прабегчы (разм.).
П. па шасэ пяць кіламетраў.
5. што. Хуткім рухам або напрамкам руху чаго-н. утварыць што-н.
П. пракос.
П. разору.
6. перан., што. Задаволіўшы, спыніць, наталіць (разм.).
П. смагу.
|| незак. праганя́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е (да 1—3, 5 і 6 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
спыні́цца, спыню́ся, спы́нішся, спы́ніцца; зак.
1. Перастаць рухацца, спыніць што-н. рабіць, устрымацца ад якога-н. дзеяння.
С. на паўдарозе.
Матор спыніўся.
Гэты чалавек не спыніцца ні перад чым (перан.: пойдзе на любыя ўчынкі).
2. Часова размясціцца, пасяліцца дзе-н.
С. ў гасцініцы.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пра развіццё, ход і пад.: прыпыніцца, перарвацца.
Работы па ўкладцы труб спыніліся.
4. на кім-чым. Пра погляд, увагу, думкі і пад.: затрымацца на кім-, чым-н.
Мой позірк спыніўся на сыне.
5. на кім-чым. Прыйсці да якога-н. рашэння, спыніць свой выбар на кім-, чым-н.
С. на выбары маладога кандыдата.
|| незак. спыня́цца, -я́юся, -я́ешся, -я́ецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
гаро́дчык
1. Кветнік, палісаднік перад вокнамі хаты (Бых., Глуск. Янк. II, Жытк., Рэч., Слаўг., Шчуч.). Тое ж гару́нчык (Рэч.).
2. Адгароджаны невялікі ўчастак з сонечнага боку пабудоў ці паміж пабудовамі, дзе вырошчваюць пладовыя саджанцы, зімовы часнок, клубніку, агародніцкае насенне і расаду (Слаўг.). Тое ж турок (Слаўг.).
Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)
падасе́цце
1. Месца, дзе стаяла асець або ёўня ў гумне (Слаўг.). Тое ж падасе́цішча, падасе́тнішча, падосецце, падасе́тнівішча, падасяці́шча, пад'ёвінне, пад'ёўнішча, пад'ёвіннічышча (Слаўг.).
2. Яма перад печчу ў асеці; падасетны праход (Слаўг.). Тое ж падосець (Рэч.), падосецце (Слаўг.), авоз (Нас. 1850, стар. 2, л. 16), похад (Расн. Бяльк.).
Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)
пляц, ‑а, м.
1. Зямля пад сядзібай, сядзіба. Вадап’ян усімі сродкамі стараецца барзджэй прыблізіць тую часіну, калі ён паставіць свой дом на гэтым вось пляцы, што стыкаецца з пляцам пана Тарбецкага. Колас. [Валодзя:] — Мы ж засеялі шэсцьдзесят сотак, наш асабісты пляц, што калгас даў. Федасеенка.
2. Вялікая незабудаваная тэрыторыя ў горадзе або вёсцы, прызначаная для якой‑н. мэты. На пясчаным пляцы перад будынкам вакзала гамана і крык. Навуменка. Жывой гамонкай да світання Пляцы і вуліцы гулі. Астрэйка. З завулка .. [Круміньскі] хутка трапіў на маўклівы і гразкі пляц гарадскога рынку, перайшоў яго наўскасяк і апынуўся перад патрэбным яму домам. Галавач.
3. Гіст. Плошча для ваенных парадаў і страявых заняткаў. Па ўсяму пляцу салдаты займаліся страявой падрыхтоўкай. Хомчанка. А там далей, праз раку, — пляц, дзе гарматны свінец касіў надзею маладой Расіі, яе сумленне — дзекабрыстаў. Ліс.
[Ням. Platz.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)