ха́та, ‑ы, ДМ хаце, ж.

1. Жылая сялянская пабудова, зрубленая з бярвення. Дзе была адна пустыня — Елкі ды бярозкі. — Поле будзе, пушча згіне, Стануць хаты, вёскі. Купала. Прасторная хата-пяцісценка, хляўчук, пуня. Верхавінне гонкіх сосен гойдаецца над гонтавым дахам. Хадкевіч.

2. Унутраная частка такой жыллёвай пабудовы; жылое памяшканне. На гэты дзень і сама хата Была прыбрана зухавата: Памыты лавы, стол, падлога. Колас. У хаце прыемна пахла цёплым хлебам і напаленай печкай. Мележ. У печы патрэсквалі і стралялі на хату чырвонымі вугельчыкамі дровы. Адамчык. // Падлога (з дошак або глінабітная). А месяцы праз два так хата зарасла, Што і зайсці ў яе агідна стала. Корбан. Не хітруе і лісіца, Ёй таксама не ляжыцца: Як мятлой, хвастом пушыстым Падмятае хату чыста. Муравейка. Дзе багата гаспадыняў, там хата не мецена. Прыказка. // Птушынае гняздо. Ластаўка ўецца віхураю — Над хатаю новай клапоча. Чарот. Натрудзіць дзяцел сваю дзюбу, збудуе сабе хату, і не паспеў яшчэ ў ёй асталявацца, як, глядзіш, ужо і кватарант з’явіўся: рыжая белка ці сама.. драпежніца-сава. Якімовіч.

3. Асобны сялянскі двор, гаспадарка; асобная сям’я. Вёска на пяцьдзесят хат. □ Тады, у тую восень, і нарабілі зямлянкі пад Курачовымі Цянямі. Збіраліся хатамі — і рабілі. Пташнікаў.

4. У назвах некаторых сельскіх устаноў. Хата-чытальня. Хата-лабараторыя.

•••

Адбіцца ад хаты — не быць дома, не глядзець гаспадаркі.

Выносіць смецце з хаты гл. выносіць.

Мая хата з краю — мяне гэта не датычыцца; гэта не мая справа.

На ўсю хату — а) вельмі моцна плакаць, гаварыць, крычаць. [Агапа] моцна заплакала на ўсю хату. Мурашка; б) займаць многа месца.

Чужую хату пільнаваць гл. пільнаваць.

Чым хата багата — форма ветлівага запрашэння.

Як у сваёй хаце — тое, што і як дома (гл. дома).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

бло́нне

1. Тое, што і абалонне 1, балонне 1 (Смален. Дабр.).

2. Тое, што і балонне 2 (Слаўг., Гом. Грыг. 1850).

3. Тое, што і абалонне 2; поле, раўніна (Краснап. Бяльк.).

□ ур. Блонне (1745) у Магілёве (ІЮМ XXX, ч. I, № 39), ур. Блонне (гарадскі сад у Смаленску Дабр.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

грача́нішча Поле, на якім расла грэчка (Глуск. Янк. II, Нясв., Слаўг., Смален. Дабр.). Тое ж грацаві́нне, грацкаві́нне, грацковінне, грацковішча, грача́нне, грачы́шнік, грачы́нішча, грачы́шча (Слаўг.), грацко́ўе (Глуск. Янк. II. Мсцісл. Юрч., Нясв., Рэч., Слаўг., Смален. Дабр., Смал., Шчуч.), грачы́шнік (Смален. Дабр.), грацковішча (Смал.), грэчанне (Крыч.), грэча́нішча (Рэч.), грэчані́шча (Сал.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

муро́г

1. Сухадольная сенажаць з сакавітай густой травой (БРС). Тое ж му́раг (Слаўг.), муражы́на (Сміл. Шат.), мурожніца (Стаўбц.), муроўка (Докш.), дзя́тліна, дзя́тлавіна (Слаўг.).

2. Утаптанае каля дарогі месца, густа парослае драсёнам птушыным Polygonum aviculare L. (Жытк., Слаўг., Стол.), дзяцелінай са спарышом Polygonum aviculare L. (Рэч.).

□ ур. Мурожніца (поле) Стаўбц.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

наво́з

1. Вялікі ўчастак поля, на якім размешчана некалькі хутароў (Нясв.).

2. Прыстань (Рэч. Макс. Пр.).

3. Участак угноенай зямлі побач з вёскай (Стаўбц. Прышч.). Тое ж навозы (Кар., Стаўбц.).

□ ур. Навоз (поле) каля в. Малева Нясв., вул. Навозная ў в. Ванялевічы Кап., с. Навоз Рэч. (Макс. Пр.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

падале́шнік

1. Месца каля альховага лесу, альховых кустоў (Слаўг.). Тое ж падле́шша, падале́шша, падле́шнічча, падляпе́шнічча, падле́шышча (Слаўг.).

2. Месца пад каронамі вольхаў (Слаўг.).

3. Зараснік травы Asarum europaeum L. у лісцёвых лясах (Маг. «Наш край», 1926, № 2—3 (5—6), 35).

□ ур. Падалешнік (поле) каля в. Чарнякоўка Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

перало́г

1. Абложная зямля (вярхоўе рэк Бярэзіны, Віліі, Нёмана, Шчары і сярэдняе цячэнне Пцічы ДАБМ, к. 275, Мін. Нарысы 372, Мін. Зял. 1864, 90, Ст.-дар., Шчуч.). Тое ж пералога (Жытк.), пласкі́ (Ганц.).

2. Луг сярод поля або лесу (Пух. Шат.).

□ ур. Пералог (поле) каля в. Юшкі Шчуч.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

пшані́чышча Урадлівае поле, дзе расла пшаніца (Докш., Жытк., Лаг., Леп., Нясв., Рэч., Слаўг., Шчуч.). Тое ж пашані́чышча (Слаўг.). пшані́чнішча (Жытк., Маз., Пух., Хойн.), пшані́тнішча (Слаўг., Смарг.), пшо́нішча (Лёзн., Маладз., Навагр., Паст., Слаўг.), пшоннішча (Сміл. Шат.), пшоніска (Ваўк. Сцяшк.), пшонна аржы́шча (Навагр.), пшэнішча (Крыч., Слаўг., Уш.), пшэнне, пшане́ўе (Слаўг.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

яр

1. Калдобіна прадаўгаватай формы са стромымі берагамі, вымытая веснавымі водамі (БРС).

2. Высокае, стромае, прадаўгаіватае месца, якое парасло лесам (Нас. АУ).

3. Збажына, якую сеюць вясной; яравое поле (БРС). Тое ж яраві́на (Жытк., Краснап. Бяльк.), яраві́шча (Мсцісл. Бяльк.), яравое (Слаўг., Смален. Дабр.), ярына́ (БРС), я́рына (Беш., Сен. Касп.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

бе́рва Кладка з бярвенняў ці тоўстых жардзін на гразкім месцы (Жытк., Ст.-дар., Стол.). Тое ж берба (Стаўбц. Прышч.).

□ ур. Бервы (балота з бярвеннымі кладкамі) каля в. Пасека Ст.-дар., ур. Бервы (балота, поле, лес) каля в. Аздамічы Стол., ур. Бервы (мосцік цераз балота) каля в. Беражцы Жытк., ур. Бервы Стаўбц.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)