Труп’ян ‘блёкат чорны, Hyoscyamus niger W.’ (чавус., Мат. Маг. 2). Няясна; магчыма, з дэфармаванага дурнапʼя́н ‘тс’ пры ад’ідэацыі лексемы труп — з-за атрутнага і адурманьваючага дзеяння расліны. Параўн. іншыя назвы расліны: дур‑трава, дыдыр, мардоўнік, укр. шалы.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

jetty

I [ˈdʒeti]

n., pl. -ties

1) да́мба f., мол -а m.

2) пры́стань f.

II [ˈdʒeti]

adj.

чо́рны, як смоль

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)

Перакабе́лы, пэрэкобі͡элы ’чорны бык ці карова з белай паласой упоперак тулава’ (Бес.), ст.-польск. przekobiały ’ў белыя палосы’, przekoczarny ’ў чорныя палосы’. Да пе́рак і бе́лы (гл.), параўн. славен. pré̥koš ’назва свойскай жывёлы, у прыватнасці, свінні’, pré̥kast ’паласаты’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

гага́т

(гр. gagates = чорны бурштын)

разнавіднасць каменнага вугалю, чорнага колеру з матавым бляскам, які добра паліруецца і ідзе на выраб дробных упрыгожанняў (пацерак, муштукоў і інш.).

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

гематаксілі́н

(ад гемата- + гр. ksylon = драўніна)

сіні і сіне-чорны фарбавальнік, які здабываецца з драўніны кампеша; выкарыстоўваецца ў мікраскапічнай тэхніцы для фарбавання раслінных 1 жывёльных клетак.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

Га́йнік 1 ’расліна Epipactis Sw.’ (БРС, Кіс.). Калі меркаваць, што спачатку гайнік азначаў расліну Epipactis palustris Grantz, якая расце ў сырых мясцінах, на багнах, то ёсць магчымасць звязаць яе назву з гайно́ ’бярлога, логава’ (гл. гайно́), г. зн. што спачатку гайнік — расліна, якая сустракаецца на гайне́, на брудных, балоцістых месцах. Параўн. Нейштадт, Определитель, 174.

Га́йнік 2 ’чорны бусел’ (Шатал.). Ці не таго ж самага паходжання, што і гайнік 1? Чорны бусел сустракаецца на багнах і сырых месцах. Іншая магчымасць тлумачэння: гайнік ад гайно ’гняздо чорнага бусла, вельмі масіўнае і грубае’? Да рэалій параўн. Флінт, Птицы, 64–65.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Прус, пруса́к, пруша́к ’рыжы таракан, Phyllodronua germanica’ (ТСБМ, Шат., Касп., Сцяшк., Янк. 1, Бес., Сл. ПЗБ, ТС). Рус. пруса́к ’чорны таракан, Blatta orientalis’. Выводзяць ад пруса́к ’жыхар Прусіі’ (Праабражэнскі, 2, 138) аналагічна чэш. švab ’рыжы таракан’ < ’жыхар Швабіі’. Паводле Путанца (Rasprave, 25, 315–317), першапачатковае ням. Schabe ’чорны таракан’ (з-за шматлікасці і агрэсіўнасці насякомага) ператварылася ў Schwabe ’тс’, а пасля па гэтай мадэлі ў Russen і Preussen ’тс’. На трансфармацыю назвы паўплываў навуковы тэрмін для называння рыжага таракана — Blotella germanica L. Версія Патабні аб яго паходжанні ад рус. прус ’від саранчы’ адхіляецца Фасмерам (3, 389 і наст.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Капца́н ’неахайны чалавек, замухрышка’, ’дрэнны майстар’ (Мал.; стаўбц. Жыв. сл.), капцоны ’лахманы, абарванае адзенне’ (Нас.), капцанавата ’беднавата’ (К. Чорны). Запазычана з ідыш: kabzen, kápcən ’жабрак, бядняк’ < іўрыцк. qabṣān ’жабрак, старац’ (Фасмер, 2, 188; Слаўскі, 2, 51; ЕСУМ, 2, 380).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

czarny

czarn|y

1. чорны;

~e jagody — чарніцы;

~a porzeczka — чорныя парэчкі;

~y jak smoła — чорны, як смала;

2. чорны; брудны;

~e paznokcie — чорныя (брудныя) пазногці;

3. чорны; злы; каварны; вераломны;

4. ~e мн. шахм. чорныя;

5. ~a ж. : mała ~a — маленькі кубак кавы;

duża ~a — вялікі кубак кавы;

~e bractwo — ордэн езуітаў;

na ~ą godzinę — на чорны дзень;

~a kawa — чорная кава;

~y ląd — Афрыка;

~a magia — чорная магія;

~a owca — паршывая (шалудзівая) авечка;

~a robota — чорная (некваліфікаваная) праца;

~a skrzynka ав. чорная скрыня;

~o na białym — чорным па белым;

~o-biały — чорна-белы;

~y rynek — (нелегальны) чорны рынак;

~a polewka уст. адмова пры сватаўстве

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

Вузяльні́ца ’хвароба пшаніцы і ячменю, калі ў каласах з’яўляецца чорны парашок’ (Мат. Гродз.). Магчыма, ад ву́зел, бо колас, заражаны гэтай хваробай, выдаецца вузлаватым ці на падставе веравання, што завязаны вузел з жытніх сцяблоў можа прыносіць гаспадару поля няшчасце; параўн. за́вітка.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)