ма́тка, ‑і, ДМ ‑тцы; Р мн. ‑так; ж.
1. Маці, мама. — Матка! А калі гэта да нас Шпак .. прыходзіў? — спытала адна маладзіца сваю свякроў, бабку Таццяну. Колас.
2. Самка жывёл і насякомых, якая выводзіць патомства. Малыя ягняты, .. адбіўшыся ад матак, на момант спыняліся. Крапіва. Пчолы-разведчыкі знаходзілі .. вуллі і пакрысе абжывалі іх, каб потым прывесці сюды матку з роем. Кулакоўскі.
3. Унутраны палавы орган жанчын і самак жывародзячых жывёл, у якім развіваецца зародак.
4. (звычайна ў прыдатку). Аб тым, што з’яўляецца самым родным і блізкім. Апранула зямля-матка Кажушок зялёны. Колас. Я тут бачыў свой край, поле, рэчку, бор, Сваю катку-зямлю — Беларусь. Купала.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Наке́ўзаць ’наквэцаць’ (ТС), накёлзаць ’тс’ (рэч., Нар. сл.). Да кёўзаць (гл.), якое Лаўчутэ (Балтизмы, 113) выводзіць з літ. kiaüzoti ’мазаць, пэцкаць’ на падставе фанетычнага крытэрыю (спалучэння ке, нехарактэрнага для беларускай мовы).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ля́гір ’нікацін у люльцы’ (віл., Сл. ПЗБ). З польск. lagier ’ляк, сок з сялёдкі’ і інш. значэнні, якое Слаўскі (4, 27) выводзіць з ням. Lagier (< с.-в.-ням. lëger ’асадак у віне’).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Рэ́кша ’сіваваронка, Coracias garrulus L.’ (Нікан.). Укр. ра́кша, рус. ра́кша, ро́кша ’тс’, звязана з гукапераймальным коранем слоў рокота́ть, регота́ть (Фасмер, 3, 439), насуперак Праабражэнскаму, які выводзіць з *кракша ад кракаць (2, 179).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Скле́ндзіць ‘скрывіць, скруціць’ (ТС). Няясна. Параўн. польск. sklęczyć ‘сагнуць у дугу, скрывіць’, што аднак далёкае ў фармальных адносінах. Санько (Крыўя, 1996, 1, 92) выводзіць з літ. sklendė ‘засаўка; закрутка’, параўн. кленды (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Раство́ ’свята нараджэння Хрыста, каляды’ (ПСл), ст.-бел. розтво (1387, “этимологическое написание вм. с из ‑cc‑”, Карскі, 1, 284). Карскі (там жа) выводзіць праз стадыю асіміляцыі *росство з рожьство ’тс’, гл. раздво, ражаство.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тапе́шка ’тоўстая жанчына’ (Бяльк.). Няясна, параўн. рус. тапе́шка ’ляпёшка’, якое Фасмер (4, 19) выводзіць з *топежка (< *топи́ть, відаць, са значэннем ’растапляць, раствараць’, гл. тапіць 2); магчыма, з таўпешка ад то́ўпіць ’набіваць, папаўняць’, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тату́рыцца ’глядзець з-пад ілба’ (Ласт.). Няясна, параўн. та́тур (tátur): у маго́ тату́ра саба́чая нату́ра (ваўк., Федар. 4), якое Федароўскі (там жа, 311) выводзіць з тата (tàtur jest tàto zmieniony dla rymu), гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ску́раць ‘здабыць, атрымаць з хітрасцю’ (ТС), ску́ратэ ‘быць пабітым’ (брэсц., Нар. лекс.). З польск. skórać, skurać, wskórać ‘дабіцца, атрымаць, выстарацца’, у тым ліку ‘атрымаць (пакаранне)’, якое Брукнер (634) выводзіць ад kory — korzyści (гл. карысць).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ма́руля ’салата’ (паўд.-усх., КЭС). Відавочна, з’яўляецца працягам ст.-бел. марулья (морулия) ’шаўкоўніца, Morus L.’ у варазе: шпинах и лобода и марулью, якое Булыка (БЛ, 9, 30) выводзіць са ст.-польск. morula < лац. morum ’шаўкоўніца’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)