обстоя́ть несов., безл. ісці́, знахо́дзіцца ў ста́не (чаще всего эти слова совсем опускаются);

дела́ у меня́ обстоя́т хорошо́ спра́вы мае́ іду́ць до́бра, спра́вы мае́ знахо́дзяцца ў до́брым ста́не, спра́вы мае́ до́брыя;

всё обстои́т благополу́чно усё до́бра;

со здоро́вьем у меня́ обстои́т кра́йне пло́хо здаро́ўе маё ў ве́льмі дрэ́нным ста́не, са здаро́ўем у мяне́ ве́льмі дрэ́нна.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

быць дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. Жыць, існаваць, мець месца.

    • Быў бы хлеб, а людзі знойдуцца (прыказка).
    • Быў чалавек і не стала.

  2. Прысутнічаць, знаходзіцца.

    • Б. на рабочым месцы.

  3. Рабіцца, здарацца.

    • Учора быу град.

  4. З ас. адзіночны лік: л. будзе. Ужыв. ў значэнні цяперашняга часу: ёсць, маецца.

    • Яму будзе гадоў трыццаць.

  5. Ужыв. як частка састаўнога выказніка.

    • Дзяўчына была ўрачом.
    • Будзь (бывай) здароў — развітальнае пажаданне аставацца здаровым.
    • Было ды сплыло (размоўнае) — пра тое, што было, ды не вернецца.
    • Было ні было (размоўнае) — трэба рызыкнуць.
    • Што будзе, тое будзе (размоўнае) — адцацца на волю лёсу.
    • Як бы там (што б там) ні было — нягледзячы ні на што.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

належаць дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. каму Быць, з’яўляцца ўласнасцю каго-, чаго-н., знаходзіцца ў распараджэнні каго-н.

    • Нетры зямлі належаць дзяржаве.
    • Будучае належыць моладзі.

  2. да каго-чаго. Адносіцца да якой-н. групы, уваходзіць у склад чаго-н.

    • Н. да механізатараў.

  3. Быць уласцівым каму-, чаму-н„ зыходзячым ад каго-чаго-н.

    • Рашаючая роля належыць культуры.

  4. безасабовая форма, каму. Падлягаць выплаце, выдачы за што-н.

    • Належыць заплаціць за нумар У гасцініцы.

  5. безасабовая форма, каму і без дапаўнення. Быць устаноўленым, вызначаным.

    • Паставым належыць мець пісталеты.

  6. безасабовая форма, з інфінітывам, каму. Быць неабходным.

    • Воінам належала сустрэцца яшчэ са школьнікамі.
    • Як (і) належыць (размоўнае) — як патрэбна, як мае быць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

роўны прыметнік

  1. Гладкі, прамы, які не мае ўзвышэнняў, патаўшчэнняў, выгібаў.

    • Роўная мясцовасць.
    • Дарога ідзе роўна (прыслоўе).
    • Роўнае вудзільна.

  2. Аднолькавы, надта падобны, такі ж (па велічыні, значэнню, якасці).

    • Роўныя сілы.
    • На роўных пачатках.
    • Быць роўным каму-н.
    • Гаварыць як з роўным (назоўнік).
    • Як роўныя (на роўных правах, падставах, у роўных адносінах).

  3. Раўнамерны, спакойны.

    • Р. пульс.
    • Роўна (прыслоўе) дыхаць.
    • Р. голас.

  4. Пастаянна аднолькавы і спакойны, ураўнаважаны.

    • Роўнае жыццё.
    • Р. характар.

  5. Цалкам аднолькавы па велічыні.

    • Роўныя долі.

  6. Які знаходзіцца на адной лініі з кім-, чым-н. (па вышыні, глыбіні і пад.).

    • Кукуруза вырасла роўная з чалавекам.

Роўны лік — лік круглымі лічбамі, без капеек, без дробаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

сабака назоўнік | мужчынскі род

  1. Свойская млекакормячая жывёліна сямейства ваўчыных.

    • Пародзісты с.
    • Паляўнічы с.
    • З сабакамі не знойдзеш каго-, чаго-н. (цяжка знайсці; размоўнае).
    • Ні адзін сабака не гаўкне (ніхто не скажа; размоўнае неадабральнае).

  2. Самец сукі.

  3. пераноснае значэнне: Пра злога, шкоднага чалавека (размоўнае лаянкавае).

Фразеалагізмы:

  • Вось дзе сабака закапаны (размоўнае) — вось у чым сутнасць справы.
  • Сабакам сена касіць (жартаўлівае) — знаходзіцца невядома дзе і займацца невядома чым.
  • У сабакі вачэй пазычыць (пазычыўшы) (размоўнае асуджальнае) — згубіць сумленне.
  • Сабаку з’есці на чым (размоўнае) — быць вопытным у якой-н. справе.

|| памяншальная форма: сабачка.

|| прыметнік: сабачы.

  • Сабачыя вочы (таксама пераноснае значэнне: адданыя, пакорныя).
  • Сабачая пакорнасць, адданасць (пераноснае значэнне).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

нізкі, ‑ая, ‑ае.

1. Які мае невялікую працягласць знізу ўверх; малы па вышыні; проціл. высокі. Нізкі рост. ▪ Цёмныя, нізкія хаты пад саламянымі стрэхамі яшчэ ніжэй туліліся да зямлі. Колас. Злева, за светла-сіняй стужкай Ціхай Лані, узвышаліся парослыя нізкім хмызняком узгоркі. Шашкоў. // Які знаходзіцца на невялікай адлегласці ад зямлі, якога‑н. узроўню. У ветраны дзень часцей бываюць нізкія воблакі. Грамовіч. У доме некалькі пакояў з нізкаю стол[л]ю. Чорны. // Які знаходзіцца ніжэй акаляючай мясцовасці. Хатка стаяла на самым канцы мястэчка на нізкім месцы. Бядуля.

2. Які не дасягнуў звычайнай сярэдняй нормы, пэўнага ўзроўню. Нізкая тэмпература. Нізкая цана. // Які не дасягнуў значная ступені развіцця. Нізкая кваліфікацыя. Нізкая культура. // Разм. Які займае нязначнае службовае становішча. Нізкая пасада.

3. Дрэнны па якасці або наогул дрэнны. Нізкі сорт паперы.

4. перан. Подлы, ганебны. Нізкі ўчынак. ▪ [Гушчын:] — Падхалім — гэта самы нізкі і самы страшны чалавек. Гурскі.

5. У класавым грамадстве — які не належыць да правячых колаў. Нізкае паходжанне.

6. Уст. Вельмі просты, не ўрачысты, не прыняты ў літаратуры (пра стыль мовы).

7. Невялікай вышыні (пра гукі, голас і пад.). Нізкі голас Васілісы гучыць мяккім пералівам. Васілевіч. Каля клуба, відаць, на ганку, нехта прайшоўся па нізкіх ладах баяна. Ракітны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сфера, ‑ы, ж.

1. Шар ці яго паверхня знутры (пра зямны шар, купал неба). Зямная сфера. Нябесная сфера.

2. У геаметрыі — замкнутая паверхня, усе пункты якой аднолькава аддалены ад цэнтра; паверхня шара.

3. чаго. Прастора, якая знаходзіцца ў межах дзеяння чаго‑н.; межы распаўсюджання чаго‑н. Сфера прыцягнення планеты. У сферы кулямётнага агню. // Галіна чаго‑н. (якой‑н. дзейнасці, праяўлення якіх‑н. адносін, інтарэсаў і пад.). Сфера вытворчасці. ▪ [Дзерваедаў:] — Нам не трэба забываць, Васільевіч, што мы — сфера абслугоўвання і павінны даваць людзям утульнае даўгавечнае жыллё... Радкевіч. У старажытнасць важнейшай сферай выкарыстання беларускай мовы была дзелавая пісьменнасць. Булыка. // (у спалучэнні з займеннікамі: «мой», «твой», «свой», «яго» і пад.). Прывычнае кола заняткаў, інтарэсаў, натуральныя абставіны. Гэта проста .. [Курловіч] быў не ў сваёй сферы, бо прыходзілася не загадваць, а прасіць. Скрыган.

4. Грамадскае акружанне, асяроддзе. Навуковая сфера.

5. толькі мн. (сферы, сфер). Кола асоб, якія аб’яднаны агульнасцю сацыяльнага становішча або заняткаў. Дыпламатычныя сферы. Дзелавыя сферы. // (у спалучэнні са словам «вышэйшыя»). Прывілеяваныя колы грамадства. — Хіба, можа, ты [Балоціч] што-небудзь чуў? Ты ж маеш доступ у «вышэйшыя сферы», а нам туды зачынены дзверы, — даволі суха адказаў Лабановіч. Колас.

•••

Сфера ўплыву — тэрыторыя залежнай краіны, якая знаходзіцца пад палітычным ці эканамічным кантролем адной з імперыялістычных дзяржаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

*Вярэ́цея, усх.-палес. ’нізкае балоцістае, амаль непраходнае месца’, веретье́ ’расчышчаная паляна ў лесе’, цэнтр.-палес. вэрэ́тія ’ўзвышанае сухое месца сярод балота’, зах.-палес. вэрэ́тыя ’невялікі астравок сушы сярод балота’, вэрэ́тыйка ’падмыты край берагу’ (Талстой, Геагр.), беш. верацея ’узгорак сярод балота з асіннікам’ (Касп.), паўн.-рус. вере́те́я, вере́ти́я, вере́тья́ ’сухое месца на балоце, ля рачной абалоны, зарослае лесам, кустамі’; ’паляна ў лесе’; ’стромы бераг’; ’узгорак у лесе’ і інш., разан. веретье ’высокае месца’; ’бальшак’, дан. ’лясная плошча паміж двума азёрамі’, славен. vrétje, rétje ’крыніца’; ’месца, дзе знаходзіцца некалькі крыніц’. Прасл. vertьje ’тое, што заключаецца; хавацца, зачыняцца’ (Голуб-Копечны, 424). Талстой (Геагр., 134) прапануе наступны семантычны пераход: ’крыніца (месца пад зямлёй, дзе «зачынена» вада’; параўн. рус. ключ ’крыніца’)’ → ’нізкае месца на балоце’ → ’высокае, сухое месца сярод балота’. Гл. таксама верацея. Параўн. Фасмер, 1, 297, 299.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Гамані́ць ’гаварыць, нагаворваць’ (БРС, Нас., Шат., Касп., Сцяшк.). Рус. гомони́ть ’крычаць, шумець’, укр. гомоні́ти. Параўн. далей польск. gomonić się ’сварыцца; быць не ў ладах’, славац. homoniť ’шумець, крычаць’. Слав. дзеясловы лічацца вытворнымі ад *gomonъ (зах.-слав. і ўсх.-слав. словы); параўн. бел. го́ман ’размова, шум, крык’, укр. го́мін, славац. дыял. homon, польск. gomon і г. д. Сама лексема *gomonъ, паводле Слаўскага (1, 315–316), знаходзіцца ў этымалагічнай сувязі з усх.-слав. *gomъ: *gamъ ’галас, шум’ (параўн. гам ’крык, шум’). Меркаванні аб далейшых сувязях гэтага этымалагічнага гнязда гл. у Слаўскага (там жа). Гл. яшчэ Фасмер, 1, 436; Шанскі, 1, Г, 125–126. Да гэтага сямейства слоў адносіцца і гамана́ (Сцяшк. МГ) (адносна словаўтварэння гэтага апошняга параўн. гавара́ ’гутарка, гаварэнне, мова’), далей гамо́нка ’пагалоска’ (БРС), ’размова’ (БРС, Шат., Касп., Бяльк.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Бары́цца ’марудзіць’ (Нас., Гарэц., Кос.), барі́цца (Бяльк.), бары́ць затрымліваць’ (Нас.). Ст.-бел. барити ’тс’ (Нас. гіст.). Укр. бари́тися, рус. дыял. (арл., кур., варонеж.) бари́ться ’тс’, бари́ть ’затрымліваць’. Цёмнае слова. Ільінскі (РФВ, 62, 251) бачыў тут аблаутную форму да і.-е. *bheu̯ā‑ ’быць’ + суф. ‑r‑ (*bhu̯ar‑ > *bar‑) і знаходзіў сувязь з серб.-харв. бо̀равити ’знаходзіцца’ (але аб серб.-харв. слове параўн. Чоп, SR, 12, 170–176, там і літ-pa). Іншая версія: сувязь з дзеясловам *variti (з часовым значэннем). Так, ужо Насовіч (Нас. гіст., пад барити), пазней Трубачоў (ZfSl, 3, 671). Але з семантычнага погляду гэта не пераконвае. Магчыма, таго ж паходжання, што і рус. дыял. ба́риться ’важнічаць; лодарнічаць, ляпіцца’ (параўн. і ноўгарад. бари́ться ’важнічаць’; усё ад ба́р(ин)); так ужо Даль (гл. Краўчук, БЛ, 1973, 4, 68). Параўн. яшчэ Рудніцкі, 81.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)