парале́льны

(гр. parallelos)

1) мат. які знаходзіцца на ўсім працягу на аднолькавай адлегласці ад якой-н. лініі;

2) перан. які дубліруе, паўтарае што-н.; аднолькавы, падобны (напр. п-ая праца, п-ыя з’явы).

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

пратэктара́т

(ням. Protektorat, ад лац. protector = які прыкрывае, абараняе)

1) форма залежнасці, пры якой больш слабая дзяржава, фармальна захоўваючы сваю дзяржаўную структуру, фактычна падначалена мацнейшай дзяржаве;

2) дзяржава, якая знаходзіцца ў такой залежнасці.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

Галапу́н ’певень’ (Жд. 2). Няяснае слова. Нічога падобнага не знаходзіцца ні ў іншых дыялектах, ні ў суседніх мовах. Можна меркаваць, што гэта нейкае мясцовае новаўтварэнне. Кантэкст у слоўніку, дзе зафіксавана гэта слова, такі: «Галапун гэты чырвоны, толькі і грабецца ў гародзе». Мяркуем, што гэта жартоўная назва, дакладней, сапсаванае слова *калупу́н (ад калупаць; параўн.: «…толькі і грабецца ў гародзе») з азванчэннем пачатковага к > г і пераходам ненаціскнога у > а.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

стаяць дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. Знаходзіцца ў вертыкальным становішчы, не рухаючыся.

    • С. пад страхой.
    • С. бокам.
    • С. на цвёрдай глебе (таксама пераноснае значэнне: мець трывалую аснову для сваіх планаў, спраў і пад.).
    • Кветкі с. у вазе.
    • С. на сваім.

  2. Быць пастаўленым, знаходзіцца дзе-н.

    • Хата стаіць наводшыбе.
    • Школа стаяла на ўзгорку.
    • Талеркі стаяць на стале.

  3. Быць, знаходзіцца, займаючы якое-н. становішча, выконваючы якую-н. работу, абавязкі.

    • С. на чале завода.
    • С. на варце інтарэсаў народа.

  4. Не працаваць, не дзейнічаць (пра завод, фабрыку або механізмы і пад.).

    • Фабрыка стаяла цэлы квартал.
    • Гадзіннік стаяў.

  5. Быць, знаходзіцца, мець месца.

    • Вечарамі стаіць цішыня.
    • Стаяла глыбокая ноч.
    • Зіма стаяла марозная.
    • У дзённіку стаіць пяцёрка.
    • На пасылцы стаяла ўчарашняя дата.

  6. Мець патрэбу ў разглядзе, вырашэнні, пераадоленні.

    • Перад дэпутатамі стаяць пачэсныя задачы.
    • Стаіць пытанне аб укараненні новага абсталявання.

  7. Мець часовае месцазнаходжанне, размяшчацца дзе-н.

    • У вёсцы стаяў гарнізон.
    • Студэнты стаялі на кватэрах.

  8. Мужна і стойка трымацца ў баі, вытрымліваць націск.

    • Горад мужна стаяў да апошняга.

  9. пераноснае значэнне, за каго-што. Дзейнічаць у чыіх-н. інтарэсах, змагацца на чыім-н. баку, абараняць каго-, што-н.

    • С. за мірнае вырашэнне праблем.
    • С. гарой за сяброў.

  10. Пастаянна быць у памяці, перад вачамі (пра думкі, уяўленні і пад.).

    • Вобраз цёткі стаіць у галаве.

  11. Не псавацца, захоўвацца.

    • Варэнне будзе с. доўга.

  12. Трымацца на якім-н. узроўні; займаць якое-н. становішча.

    • Вада стаіць на адным узроўні.
    • Стрэлкі гадзінніка стаялі на сямі.

  13. стой(це), ужыв. таксама: 1) у знач. пачакай(це), не спяшайся (спяшайцеся); 2) як выражэнне нязгоды, здзіўлення, прыпамінання чаго-н.

    • Стойце, трэба лепш абмеркаваць! Як стой (як стаіць) (размоўнае) — 1) вельмі хутка; адразу; 2) без нічога, без рэчаў.

|| закончанае трыванне: пастаяць.

|| назоўнік: стаянне.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

іншагаро́дні, ‑яя, ‑яе.

1. Які знаходзіцца, жыве ў іншым горадзе; які прыехаў з іншага горада. Іншагародні падпісчык. Іншагароднія спартсмены. // Пасланы ў другі горад, атрыманы з другога горада. Іншагародняя карэспандэнцыя.

2. у знач. наз. іншагаро́дні, ‑яга, м. У дарэвалюцыйнай Расіі — селянін, які жыў у казацкай станіцы, але не належаў да казачнага саслоўя.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

гмі́на, ‑ы, ж.

Самая дробная адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў Польшчы. Ваявода Даўнаровіч абяцаў распачаць шырокі наступ на бунтарскія гміны і вёскі са сваімі людзьмі, якіх падбіраў асабіста. Паслядовіч. // Адміністрацыйны цэнтр такой адзінкі, дзе знаходзіцца яе кіруючы апарат. У .. доме каля плошчы размясцілася гміна, куды солтысы носяць садраныя з людзей падаткі. Брыль.

[Польск. gmina з ням.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

азада́чаны 1, ‑ая, ‑ае.

1. Дзеепрым. зал. пр. ад азадачыць 1.

2. у знач. прым. Які знаходзіцца ў замяшанні, разгубленасці, замінцы; збянтэжаны. Цяпер яны стаялі каля пісьмовага стала ўсе: натапыраны Барушка, азадачаны Васіль Пятровіч, абыякавы Понтус і ціхамірная Ала. Карпаў.

азада́чаны 2, ‑ая, ‑ае.

Дзеепрым. зал. пр. ад азадачыць 2.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

прыляга́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.

1. Незак. да прылегчы.

2. да чаго. Размяшчацца блізка да чаго‑н., знаходзіцца ў непасрэднай блізкасці ад чаго‑н.; прымыкаць да чаго‑н. Да Ямскіх — вёскі і поля — прылягае лес і балота. Пташнікаў. Хлеў прылягае да хаты, а пуня да хлява, вугламі на захад. Грамовіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

насто́льны, ‑ая, ‑ае.

1. Прызначаны для стала, прыстасаваны для таго, каб быць на стале. Настольны гадзіннік. Настольнае шкло. Настольныя гульні. □ Настольная лямпа пад блакітным абажурам асвяціла пакойчык. Хадкевіч.

2. перан. Які заўсёды патрэбны, а таму знаходзіцца побач, пад рукамі (пра кнігі, дапаможнікі). Настольнай кнігаю гімназіста [М. Багдановіча] становіцца і слоўнік Насовіча. Лойка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

се́нечны, ‑ая, ‑ае.

Які мае адносіны да сянец, знаходзіцца ў сенцах. Сенечныя дзверы расчынены, адтуль патыхае пах свежага печыва. Лужанін. Па скрыпучых сенечных маснічынах, якія пахлі і паранай бульбай і мукой, [паліцай і Юля] прайшлі ў хату — яна была адчынена. Сачанка. Стафанковіч.. сарваў з сенечнай вешалкі нейкую старую вопратку і падаў Любе. Чорны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)