пора́ ж. (период) пара́, -ры́ ж., час, род. ча́су м.;

весе́нняя пора́ веснава́я (вясе́нняя) пара́, веснавы́ (вясе́нні) час;

ночно́й поро́й у начну́ю пару́, у начны́ час, уначы́ (уно́чы, но́ччу);

пора́ обмоло́та час (пара́) малацьбы́;

в ле́тнюю по́ру у ле́тнюю пару́, у ле́тні час, уле́тку, ле́там;

ра́нняя пора́ чего́-л. ра́нняя пара́ (ра́ннія часы́) чаго́-не́будзь;

до по́здней поры́ да по́зняй пары́ (по́зняга ча́су);

поро́й паро́ю, ча́сам, часа́мі;

◊

в поре́ у ро́сквіце;

на пе́рвых пора́х спача́тку, у пе́ршы(я) час(ы́);

в ту по́ру у той час, у ту́ю пару́;

в (об) э́ту по́ру у гэ́ту пару́, у гэ́ты час;

до сих пор а) (до этого времени) да гэ́тай пары́, да гэ́тага ча́су, дагэ́туль; б) (до этого места) дагэ́туль;

до тех пор да той пары́, да таго́ ча́су, дату́ль;

до каки́х (кото́рых) пор? да яко́га ча́су, да яко́й пары́, даку́ль?;

до поры́ до вре́мени да пары́ да ча́су;

с тех пор з той пары́, з тых часо́ў;

с той поры́ з той пары́, з таго́ ча́су;

с э́тих пор з гэ́тай пары́, з гэтых часо́ў;

с э́той поры́ з гэ́тай пары́, з гэ́тага ча́су;

с каки́х (кото́рых) пор? з якіх часо́ў, з яко́й пары́?;

с да́вних пор здаўна́, з да́ўняй пары́, з да́ўніх часо́ў;

в (са́мую) по́ру а) (во время) у час (у са́мы час), у пару́ (у са́мую пару́), своечасо́ва; б) (по размеру) якра́з, як па ме́рцы;

о сю по́ру уст. да гэ́тага ча́су, дагэ́туль.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

узя́ць сов.

1. в разн. знач. взять; (о рыбах — ещё) клю́нуть;

у. па́лку ў руку́ — взять па́лку в ру́ку;

у. тэ́му для дысерта́цыі — взять те́му для диссерта́ции;

у. з сабо́ю дзяце́й — взять с собо́й дете́й;

у. хло́пчыка на выхава́нне — взять ма́льчика на воспита́ние;

у. у салда́ты — уст. взять в солда́ты;

у. го́рад — взять го́род;

у. ула́ду — взять власть;

узя́ў страх — взял страх;

у. хі́трасцю — взять хи́тростью;

ко́лькі ён узя́ў за рабо́ту? — ско́лько он взял за рабо́ту?;

у. перашко́ду — взять препя́тствие;

у. на ўлік — взять на учёт;

у. жо́нку — взять жену́;

у. адка́знасць на сябе́ — взять отве́тственность на себя́;

у. пад абаро́ну — взять под защи́ту;

у. у рот — взять в рот;

у. но́ту — взять но́ту;

у. уле́ва — взять вле́во;

у. кіру́нак (напра́мак) — взять направле́ние;

у. пад руку́ — взять по́д руку;

2. задра́ть, заре́зать;

воўк узя́ў аве́чку — волк задра́л (заре́зал) овцу́;

3. (пад што, на што) приня́ть (во что), подве́ргнуть (чему), взять (на что);

у. пад ува́гу — приня́ть во внима́ние;

у. пад сумне́нне — подве́ргнуть сомне́нию;

4. (поместить) взять, заключи́ть;

у. у ду́жкі — взять (заключи́ть) в ско́бки;

◊ у. сваё — взять своё;

у. за каўне́р — взять за ши́ворот;

у. на прыцэ́л — взять на прице́л;

у. у абцугі́ — взять в кле́щи́;

у. у рабо́ту — взять в рабо́ту;

у. у пераплёт — взять в переплёт;

у. за го́рла — взять за го́рло;

у. верх — взять верх;

у. грэх на душу́ — взять грех на́ душу;

у. быка́ за ро́гі — взять быка́ за рога́;

у. сло́вы наза́д — взять слова́ обра́тно;

узяло́ за сэ́рца — взяло́ за́ сердце;

у. за душу́ — взять за́ душу;

у. на буксі́р — взять на букси́р;

у. на му́шку — взять на му́шку;

у. на заме́тку (на каранда́ш) — взять на заме́тку (на каранда́ш);

у. бо́га за бараду́ — взять (ухвати́ть) бо́га за бо́роду;

у. за жыво́е — взять за живо́е;

у. за жа́бры (шчэ́лепы) — взять за жа́бры;

у. сабе́ за пра́віла — взять (положи́ть) себе́ за пра́вило;

у. курс — взять курс;

у. ула́ду — взять власть;

у. за бакі́ — взять за бока́;

у. шлюб — вступи́ть в брак;

у. на ланцу́г — взять на цепь;

у. го́лымі рука́мі — взять го́лыми рука́ми;

у. ле́йцы ў ру́кі — взять во́жжи в ру́ки;

у. мо́ду —: а) пова́диться; б) приобрести́ привы́чку; привы́кнуть;

у. сябе́ ў ру́кі — взять себя́ в ру́ки;

у. во́чы ў ру́кі — смотре́ть в о́ба;

што з яго́ во́зьмеш — с него́ взя́тки гла́дки;

у. ініцыяты́ву ў свае́ ру́кі — взять инициати́ву в свои́ ру́ки;

на́ша ўзяло́! — на́ша взяла́!;

ні ўцяць ні ўзяць — хоть шаро́м покати́;

чорт не во́зьме — чёрт не возьмёт;

каб яго́ чорт узя́ў — чёрт бы его побра́л;

у. нагу́ — воен. взять но́гу;

не́льга ў ру́кі ўзяць — нельзя́ в ру́ки взять;

у рот не ўзяць — в рот не взять

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

голова́ в разн. знач. галава́, -вы́ ж.;

◊

забра́ть в го́лову убі́ць (набра́ць) у галаву́;

ско́лько голо́в, сто́лько умо́в погов. што галава́, то ро́зум;

голова́ идёт кру́гом галава́ кру́ціцца, галава́ ідзе́ кру́гам;

пове́сить го́лову зве́сіць (апусці́ць) галаву́;

быть голово́й вы́ше быць на галаву́ вышэ́й;

го́лову дать на отсече́ние галаву́ даць на адсячэ́нне;

закружи́лось в голове́ закруці́лася галава́;

вскружи́ть го́лову закруці́ць галаву́;

как снег на́ голову як снег на галаву́;

с больно́й головы́ на здоро́вую з хво́рай галавы́ на здаро́вую;

в пе́рвую го́лову у пе́ршую чаргу́;

быть о двух голова́х не шкадава́ць галавы́;

вы́дать с голово́й вы́даць з галаво́й;

сломя́ го́лову, очертя́ го́лову на злом галавы́ (ка́рку); (стремглав) стрымгало́ў;

лома́ть го́лову (над чем-л.) лама́ць галаву́ (над чым-небудзь);

уйти́ с голово́й во что́-л. ца́лкам адда́цца чаму́-не́будзь;

без головы́ без галавы́;

в голова́х (в изголо́вье) у галава́х;

вы́бросить из головы́ вы́кінуць з галавы́;

заплати́ть голово́й заплаці́ць галаво́й;

на голове́ ходи́ть на галаве́ хадзі́ць;

намы́лить го́лову (кому) намы́ліць галаву́ (каму);

на све́жую го́лову (делать что) на све́жую галаву́ (рабіць што);

на свою́ го́лову на сваю́ галаву́;

не выходи́ть из головы не выхо́дзіць з галавы́;

отвеча́ть голово́й (за кого, что) адка́зваць галаво́й (за каго, што);

сам себе́ голова́ сам сабе́ галава́;

с головы́ (с каждого) з галавы́;

с головы до ног, с ног до головы́, с (от) головы́ до пят з галавы́ да ног, з ног да галавы́, з (ад) галавы́ да пят;

сложи́ть го́лову злажы́ць галаву́;

ударя́ть (уда́рить) в го́лову дава́ць (даць) у галаву́;

че́рез го́лову чью (кого) це́раз галаву́ чыю (каго);

мяки́нная голова́ мякі́на ў галаве́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

душа́ в разн. знач. душа́, -шы́ ж.;

глубоко́ запа́сть в душу глыбо́ка запа́сці ў душу́;

ще́драя душа́ шчо́драя душа́;

рабо́тать с душо́й працава́ць з душо́й;

на́ душу населе́ния на душу́ насе́льніцтва;

◊

от всей души́ ад усёй (ад шчы́рай) душы́;

отвести́ ду́шу адве́сці душу́;

вы́мотать всю ду́шу вы́матаць усе́ духі́;

душа́ не на ме́сте душа́ не на ме́сцы;

мёртвая душа́ мёртвая душа́;

стоя́ть над душо́й стая́ць над душо́й;

ему́ не по душе́ э́то яму́ гэ́та не даспадо́бы;

души не ча́ять (в ком) душы́ не чуць (у кім);

ско́лько душе́ уго́дно ко́лькі хо́чаш, ко́лькі душа́ хо́ча (жада́е);

душа́ нараспа́шку душа́ наро́схрыст, шчы́рая душа́;

по душа́м шчы́ра, адкры́та;

за ми́лую ду́шу з ахво́тай;

все́ми си́лами души́ усі́мі сі́ламі душы́;

жить душа́ в ду́шу жыць душа́ ў душу́;

душа́-челове́к душа́-чалаве́к;

прода́жная душа́ прада́жная душа́;

отда́ть бо́гу ду́шу адда́ць бо́гу душу́, душо́й загаве́ць;

криви́ть душой крыві́ць душо́ю;

всей душо́й усёй душо́й;

душа́ не принима́ет душа́ не прыма́е;

с души́ воро́тит з душы́ ве́рне;

душо́й и те́лом душо́й і це́лам;

загляну́ть в ду́шу у душу́ загляну́ць;

влезть в ду́шу у душу́ зале́зці;

до глубины́ души да глыбіні́ душы́;

душа́ ушла́ в пя́тки душа́ ў пя́ты пайшла́; аж душа́ зайшла́ся;

не име́ть ни копе́йки за душо́й не мець капе́йкі за душо́й;

ничего́ за душо́й нет нічо́га за душо́й няма́;

брать (взять) грех на́ душу браць (узяць) грэх на душу́;

вложи́ть ду́шу во что́-л. улажы́ць душу́ ў што-не́будзь;

душа́ не лежи́т к кому́-, чему́-л. душа́ не ляжы́ць (не го́рнецца) да каго́-, чаго́-не́будзь.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

калі́

1. нареч., вопр. когда́;

к. ж вы пры́йдзеце? — когда́ же вы придёте?;

калі́ гэ́та бу́дзе? — когда́ э́то бу́дет?;

2. нареч. (в какое-л. время) когда́-нибудь;

ці чуў ты к. тако́е? — слыха́л ли ты когда́-нибудь подо́бное?;

3. нареч. (в будущем, не скоро) когда́-то;

к. гэ́та ён яшчэ́ прые́дзе? — когда́-то он ещё прие́дет?;

4. нареч., разг. (иногда) когда́;

к. мо́жна, к. не́льга — когда́ мо́жно, когда́ нельзя́;

5. союз временной когда́;

к. ўзышло́ со́нца, мы ўжо былі́ до́ма — когда́ взошло́ со́лнце, мы уже́ бы́ли до́ма;

6. союз условный е́сли; раз; когда́;

к. працава́ць, дык працава́ць — е́сли рабо́тать, так рабо́тать;

к. гля́неш з паго́рка, то ўсё ўба́чыш як на дало́ні — е́сли (когда́) взгля́нешь с холма́, то всё уви́дишь как на ладо́ни;

к. не ве́даеш, не гавары́ — е́сли (раз) не зна́ешь, не говори́;

◊ к. то́е было́ — э́то бы́ло да́вным-давно́;

як к. — когда́ как;

к. што яко́е — в слу́чае чего́;

к. ла́ска! — а) пожа́луйста; б) добро́ пожа́ловать!;

каб ды к. б — е́сли бы да кабы́;

к. рак сві́сне — когда́ рак сви́стнет;

к. на то́е пайшло́ — (в знач. вводн. сл.) е́сли на то пошло́;

каб ды к. б вы́рас у ро́це грыб — погов. е́сли бы да кабы́ вы́росли во рту грибы́;

к. худ, не лезь на кут — посл. всяк сверчо́к знай свой шесто́к; по одёжке протя́гивай но́жки

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

идти́ несов.

1. ісці́;

2. (ехать) ісці́, е́хаць;

маши́на идёт машы́на ідзе́ (е́дзе);

3. (двигаться по воде) ісці́; плы́сці, плыць;

лёд идёт лёд ідзе́ (плыве́);

4. (сдвигаться с места) разг. ісці́, пасо́ўвацца;

сунду́к тяжёл и не идёт с ме́ста ку́фар ця́жкі і не ідзе́ з ме́сца;

5. (устремляться на приманку) бра́цца;

о́кунь хорошо́ идёт на червяка́ аку́нь до́бра бярэ́цца на чарвяка́;

6. (протекать во времени, проходить) ісці́, міна́ць;

шли дни ішлі́ (міна́лі) дні;

7. (вдвигаться внутрь, приходиться впору) ле́зці;

сапо́г не идёт на́ ногу бот не ле́зе на нагу́;

8. (тянуться — о горах, лесе и т. п.) ісці́, цягну́цца;

9. (падать, литься) ісці́;

снег идёт снег ідзе́;

вода́ идёт вада́ ідзе́;

10. (быть подходящим) разг. пасава́ць, падыхо́дзіць; (быть к лицу) быць да твару́; (иметь отношение) даты́чыцца, мець дачыне́нне;

зелёное не идёт к голубо́му зялёнае не пасу́е (не падыхо́дзіць) да блакі́тнага;

ей очень идёт кра́сный цвет ёй ве́льмі да тва́ру чырво́ны ко́лер;

э́то не идёт к де́лу гэ́та не даты́чыцца (не ма́е дачыне́ння) да спра́вы;

11. (принимать какое-л. течение) ісці́, бра́цца; (клониться) хілі́цца;

де́ло идёт к сва́дьбе спра́ва ідзе́ да вясе́лля;

пого́да шла на мете́ль бра́лася на мяце́ліцу;

◊

идти́ на у́быль ісці́ на змяншэ́нне (на спад);

идти́ ко дну ісці́ на дно;

идти́ впрок ісці́ на кары́сць;

не идёт с ума́ не выхо́дзіць з галавы́;

не идёт на ум не ідзе́ (не ле́зе) у галаву́;

идти́ в сравне́ние ісці́ ў параўна́нне;

речь, вопро́с, дело́ идёт о… гаво́рка, пыта́нне, спра́ва ідзе́ аб (пра)…;

сон не идёт сон не ідзе́ (не бярэ́);

куда́ ни шло! ≅ дзе маё (на́ша) не прапада́ла;

идёт! до́бра!, зго́да!, няха́й так!;

де́ло идёт хорошо́ спра́ва ідзе́ до́бра;

идти́ на что ісці́ на што;

идёт, как коро́ве седло́ погов. падыхо́дзіць, як каро́ве сядло́;

всё идёт прекра́сно усё ідзе́ цудо́ўна;

голова́ идёт кру́гом галава́ кру́ціцца;

идти́ на у́дочку ісці́ на ву́дачку, паддава́цца падма́ну;

идти́ на попя́тный ісці́ (адступа́ць) наза́д.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

принима́ть несов.

1. прыма́ць; (брать) браць; (считать) лічы́ць;

принима́ть посы́лку прыма́ць (браць) пасы́лку;

э́тот матро́с принима́л концы́ гэ́ты матро́с прыма́ў (браў) канцы́;

принима́ть иму́щество по а́кту прыма́ць маёмасць па а́кце;

принима́ть диви́зию прыма́ць дыві́зію;

принима́ть на рабо́ту прыма́ць (браць) на рабо́ту;

принима́ть в институ́т прыма́ць у інстыту́т;

принима́ть в игру́ прыма́ць (браць) у гульню́;

принима́ть в свою́ компа́нию прыма́ць у сваю́ кампа́нію;

принима́ть посети́телей прыма́ць наве́двальнікаў;

принима́ть госте́й прыма́ць гасце́й;

принима́ть зако́н прыма́ць зако́н;

принима́ть резолю́цию прыма́ць рэзалю́цыю;

принима́ть сове́ты прыма́ць пара́ды;

принима́ть по́зу прыма́ць по́зу;

принима́ть уча́стие прыма́ць (браць) удзе́л;

принима́ть ва́нну прыма́ць ва́нну;

принима́ть другу́ю ве́ру прыма́ць другу́ю ве́ру;

принима́ть миксту́ру прыма́ць міксту́ру;

принима́ть за пра́вило браць (прыма́ць) за пра́віла;

принима́ть за кого́-л. друго́го лічы́ць (прыма́ць) за каго́-не́будзь і́ншага;

принима́ть за шу́тку лічы́ць (прыма́ць) за жарт;

принима́ть бе́лое за чёрное лічы́ць (прыма́ць) бе́лае за чо́рнае, лічы́ць бе́лае чо́рным;

принима́ть кома́нду воен. прыма́ць кама́нду;

принима́ть сигна́л воен. прыма́ць сігна́л;

принима́ть ребёнка прыма́ць дзіця́;

2. (встречать) сустрака́ць; браць;

принима́ть медве́дя на рога́тину сустрака́ць мядзве́дзя рага́цінай (браць на рага́ціну);

3. (приобретать какой-л. вид, свойство) набыва́ць; (становиться) станаві́цца;

го́род принима́ет наря́дный вид го́рад набыва́е прыго́жы вы́гляд;

спор принима́ет ожесточённый хара́ктер спрэ́чка стано́віцца заўзя́тай;

4. (убирать) прост. прыма́ць, прыбіра́ць, забіра́ць;

принима́ть оста́тки у́жина прыма́ць (прыбіра́ць, забіра́ць) рэ́шткі вячэ́ры;

◊

принима́ть бой прыма́ць бой;

принима́ть во внима́ние браць (прыма́ць) пад ува́гу;

принима́ть в расчёт браць (прыма́ць) у разлі́к;

принима́ть в штыки́ сустрака́ць у штыкі́;

принима́ть за чи́стую моне́ту лічы́ць (прыма́ць) за чы́стую мане́ту;

принима́ть на себя́ (что) прыма́ць (браць) на сябе́ (што);

принима́ть чью́-л. сто́рону станаві́цца на чый-не́будзь бок;

принима́ть (бли́зко) к се́рдцу прыма́ць (браць) (блі́зка) да сэ́рца;

принима́ть на ве́ру прыма́ць на ве́ру;

принима́ть грех на́ душу прыма́ць грэх на душу́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

сле́довать несов.

1. (идти за кем, чем) ісці́ (сле́дам, усле́д); (ходить) хадзі́ць (сле́дам, усле́д); (ехать) е́хаць (сле́дам, усле́д); (ездить) е́здзіць (сле́дам, усле́д); (двигаться, трогаться) ру́хацца (сле́дам, усле́д); (направляться) накіро́ўвацца (сле́дам, усле́д); (наступать) настава́ць (сле́дам, усле́д), надыхо́дзіць (сле́дам, усле́д);

сле́довать за ке́м-л. по пята́м хадзі́ць (ісці́) за кім-не́будзь (сле́дам, усле́д) па пя́тах;

ле́то сле́дует за весно́й ле́та ідзе́ (настае́, надыхо́дзіць) (сле́дам, усле́д) за вясно́й;

2. (до чего) ісці́; (ехать) е́хаць; (направляться) накіро́ўвацца;

по́езд сле́дует до Ми́нска цягні́к ідзе́ да Мі́нска;

3. (руководствоваться чем-л.) кірава́цца (чым), трыма́цца (чаго), прытры́млівацца (чаго); (поступать подобно кому-л.) рабі́ць так, як (хто-небудзь), рабі́ць сле́дам (усле́д) (за кім-небудзь); (брать пример с кого-л.) браць пры́клад (з каго-небудзь); (поступать, подражая кому-, чему-л.) насле́даваць (каму, чаму), перайма́ць (каго, што); (слушаться) слу́хаць (слу́хацца) (каго, чаго);

сле́довать пра́вилам трыма́цца (прытры́млівацца) пра́віл;

сле́довать до́лгу кірава́цца абавя́зкам;

сле́довать мо́де прытры́млівацца мо́ды;

сле́довать уче́нию Па́влова насле́даваць вучэ́нню Па́ўлава;

он во всём сле́довал своему́ отцу́ ён усё рабі́ў так, як яго́ ба́цька; ён ва ўсім браў пры́клад са свайго́ ба́цькі;

сле́довать внуше́нию се́рдца слу́хацца ўнушэ́ння сэ́рца;

4. безл. (нужно) трэ́ба, патрэ́бна; (стоит) ва́рта; (надлежит) нале́жыць; (необходимо) неабхо́дна;

вам сле́дует обрати́ться в спра́вочное бюро́ вам трэ́ба (патрэ́бна, ва́рта, нале́жыць, неабхо́дна) звярну́цца ў бюро́ даве́дак;

вам не сле́довало так поступа́ть вам не трэ́ба (не ва́рта) было́ так рабі́ць;

как и сле́довало ожида́ть як і трэ́ба было́ чака́ць;

5. (причитаться) безл. нале́жаць; (быть должным) быць вінава́тым;

мне с них сле́дует сто ты́сяч рубле́й мне з іх нале́жыць сто ты́сяч рублёў;

ско́лько с меня́ сле́дует? ко́лькі з мяне́ трэ́ба?, ко́лькі я вінава́т?;

6. (быть следствием) выніка́ць;

одно́ сле́дует из друго́го адно́ выніка́е з друго́га;

отсю́да сле́дует вы́вод, что… адсю́ль выніка́е, што…;

◊

как сле́дует як ма́е быць, як нале́жыць, як след.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

што ​1, чаго, чаму, што, чым, аб чым, займ.

1. пытальны. Абазначае агульнае пытанне аб прадметах, з’явах і іх прыметах, дзеянні, стане каго‑, чаго‑н. А што там, што там за ракой? Прыходзь — і зразумееш: Тут замець рупнаю рукой Насыпала сувеі. Матэвушаў. [Пан:] — Загадаю вам тры загадкі: што на свеце сыцей за ўсё? што на свеце саладзей за ўсё? што на свеце шпарчэй за ўсё? Якімовіч. Дарога, дарога! Чым заваражыла мяне ты? Танк. / У спалучэнні з часціцамі і займеннікамі «ж», «жа», «гэта», «такое». — Што ж цяпер рабіць? — спытаў .. [тата] сам у сябе і цішэй дадаў: — Ды так і заблудзіцца можна. Пальчэўскі. — А што ж гэта за вуліца, ці даўно яна тут? Кулакоўскі. // Ужываецца ў рытарычных пытаннях і воклічах у значэнні: нічога ўжо не зробіш, не варта і гаварыць. [Журавінка:] — Бывае, Хрысцінка, чалавек спатыкнецца. То што ж ты ўжо зробіш? Лобан. [Рыгор:] — Што аба мне пытаць: не хочацца нават і ўспамінаць нічога. Гартны. // Ужываецца ў рытарычных пытаннях у значэнні: добры, нічога. Чым не хлопец? Чым не горад? Чым не машына? □ [Тодар:] — Вось хоць бы і Антоля Скрылёва — чым не дзяўчына? Крапіва.

2. (толькі ў форме Н што) пытальны, у знач. вык. У якім стане хто‑, што‑н. знаходзіцца?, як? — Як наша вёска, што суседзі?

3. (у форме Н што і Р чаго) пытальны, у знач. прысл. Чаму?, па якой прычыне? — Што ж не кланяешся мне? — Грозна Леў спытаў. Танк. «Што ж гэта я зусім раскісла? Так, сапраўды, і да сухотаў недалёка». Ваданосаў. — Што так шчыра прыняўся за работу? — перабілі .. [Рыгора] суседзі. — На абед пара. Гартны. — Ну, заспявай яшчэ, — сказаў хлопец.. — Чаго ж ты пакінуў спяваць? Чорны.

4. (у форме Н што і Р чаго) пытальны, у знач. прысл. Для чаго?, навошта?, з якой мэтай? Што нам Кола сяброў завужаць, — Скрыжаваліся Нашы скрыжалі. Барадулін. [Сашка:] — Чаго ты, Валя, заходзіла тады да Шпулькевіча, калі мы з табой першы раз убачыліся? Чорны. Хацеў Сцёпка проста ў панскі дом ісці, ды лёкай спыніў: — Ты чаго тут, валацуга, цягаешся! Якімовіч.

5. Ужываецца ў рытарычных пытаннях і воклічах: а) адпавядае па значэнню адмоўнаму займенніку «нішто», а таксама назоўнікам, якія абазначаюць адмоўныя ўласцівасці, якасці. Што мне ворагі! Што яму мароз! □ Што па той чэсці, калі няма чаго есці. Прыказка; б) (у форме Р) пры наступным адмоўі ў значэнні: усё, усякае, любое. Чаго няволя не зробіць! І чаго за жыццё не зазнаеш! □ Чаго-чаго толькі .. [гаспадыні] не панеслі: стог бліноў стаяў пасярод стала, як асэсар, побач блішчала ўсімі колерамі неба і зямлі яечня з салам і каўбасой. Бядуля.

6. неазначальны. Разм. Што-небудзь, штосьці. [Брэйт:] — Толькі вы тут будзьце. Калі што — я прыскочу... Ставер. — Дайце мне, мама, перакусіць чаго. — А чаго ж табе даць, сынку? — Што ёсць у вас. Гартны. [Алаіза:] — Вы тут крыху пасядзіце, пазабаўляйцеся чым, а я на хвіліначку выскачу. Арабей.

7. (у форме В) указальны. Ужываецца ў спалучэнні з часціцамі «вось», «во», «от» для ўдакладнення выказвання ў значэнні: наступнае, іменна гэта. [Шэмет:] — Вось што я хачу сказаць. Такіх старшынь, як Бадытчык, мы не будзем знімаць, а будзем шукаць. Лобан. — Во што я скажу, Алесь: Віктар табе не таварыш, — проста пазіраючы на яго, сказала Лена. Ваданосаў. [Людміла:] Я не бачу тут Ніны Зорынай. Ёй паведамілі? [Соня:] А яе і не будзе. Вось што. Кучар.

8. адносны. Ужываецца ў складаназалежных сказах з даданымі дапаўняльнымі. Маці ніяк не магла зразумець, што робіцца з сынам. Паслядовіч. [Лютынскі:] Сядзь, я зараз пашукаю, чым перавязаць [руку]. Крапіва. Запанавала цішыня. Бацька, відаць, яшчэ не ўцяміў, што да чаго. Бажко. / Пры наяўнасці суадноснага слова ў галоўным сказе. [Маёру] ніяк не ўдавалася даць рады таму, што рабілася на дарогах і прасёлках. Лынькоў. Сынава ўяўленне дарысавала да канца тое, пра што толькі з большага сказаў бацька. Чорны. — Што прайшло, таго не вернеш! Гурскі. // Далучае даданыя дапаўняльныя сказы з прычынным адценнем, выступаючы ў значэнні займеннага прыслоўя «чаму». Пачаў і на яго [сына] бацька сварыцца, што толькі час марна траціць. Якімовіч.

9. адносны. Далучае дзейнікавыя даданыя сказы. [Конан:] — Што не ў меру, тое ў шкоду. Лобан. Што з воза ўпала, тое прапала. Прыказка.

10. адносны. Далучае выказнікавыя даданыя сказы, якія звычайна раскрываюць выказнік галоўнага сказа, выражаны займеннікамі «такі», «гэтакі», «той». — Працоўная слава — гэта не тое, што даецца чалавеку адзін раз і назаўсёды. Краўчанка. Што міру, тое і бабінаму сыну. Прыказка.

11. адносны. Далучае даданыя азначальныя сказы, выступаючы ў значэнні займеннікаў «які», «каторы». Другую групу касцоў, што ідзе следам за намі, вядзе Валодзька Цітовіч. Брыль. Зацвіла каліна, Што вадзіла летам, Ой, чырвоным цветам Зацвіла каліна. Трус. / Пры наяўнасці суадноснага слова ў галоўным сказе. Пакінем спадчыну мы для патомкаў Інакшую ад той, Што ўзялі мы ад продкаў на абломках Гісторыі сваёй. Купала. Да асуджаных кінуліся салдаты. І тады той з людзей, што стаяў першым у шарэнзе, загаварыў. Лынькоў.

12. адносны. У спалучэнні з часціцай «ні» пачынае сабой даданы ўступальны сказ. Жывём багата, што там ні кажы. Панчанка. Што ні кажы, дзялка і хвата Прызнаць адкрыта трэба ў ім [Богуце]. Колас.

13. адносны. Ужываецца для сувязі даданых далучальных сказаў дабавачнага характару. — А я не аграном, — адказала Іра. — Палоць трэба, што ж яшчэ рабіць. [Алёша:] — Палоць? А вой! Хто ж канюшыну поле? Лобан. Аднаго разу прыязджаў сам граф верхам на кані, чаго ніколі не бывала. Пестрак.

•••

Адно што гл. адзін.

А што ты думаеш гл. ты.

Бадай што гл. бадай.

Блізка што гл. блізка.

Бог (святы) ведае што гл. бог.

Больш чым... гл. больш.

Вось яно што! гл. вось ​2.

Вунь яно што! гл. вунь.

Дарма (дармо) што гл. дарма.

Дзіва што гл. дзіва.

(Ды) што (і) гаварыць гл. гаварыць.

За што купіў, за тое і прадаю гл. купіць.

І думаць няма чаго гл. думаць.

Калі што якое — калі здарыцца што‑н. нечаканае, узнікнуць якія‑н. цяжкасці, непрыемнасці і пад. [Бондар:] — Запомні, калі што якое, галавой адкажаш... Навуменка. Па ўспамінах старых людзей, што перадаваліся з пакалення ў пакаленне, паўстанцы часта казалі, калі што якое: «Будзем скардзіцца Кастусю!..» В. Вольскі.

Лічыць ні за што гл. лічыць.

Мала што гл. мала.

На чым свет стаіць гл. свет.

Не абы (там) што — не простая рэч, не дробязь, не глупства. [Ілья:] — Эх, нічога вы, жанчыны, не цяміце ў рыбацтве. Гэта ж спорт, высакародны спорт, а не абы там што! Васілёнак.

Ні за што (на свеце) — ні ў якім выпадку, ні пры якіх умовах, ніколі. І ўжо каторы раз.. [Вера] думала, што так бязглузда памылялася ў людзях, меркавала аб іх па першаму ўражанню і потым ні за што не хацела мяняць сваёй думкі. Асіпенка.

Ні за што ні пра што — а) дарэмна. Атрымаўшы пяцёрку ні за што ні пра што,.. [доктар] збянтэжыўся, пачырванеў і прамовіў: — А можа, гер Гендарсан, я ўсё-такі пагляджу на вашы зубы? Чарнышэвіч; б) без прычыны, без падстаў.

Ні пры чым — не мае ніякіх адносін да чаго‑н., не з’яўляецца прычынай чаго‑н.

Няма за што рук (рукі) зацяць (зачапіць) гл. зацяць.

Няма на што глядзець гл. глядзець.

Няма чаго богу грашыць гл. грашыць.

Няма чаго граху таіць гл. таіць.

Няма чаго казаць гл. казаць ​1.

Няма чаго на бога ківаць гл. ківаць.

Няма чаго рабіць гл. рабіць.

Няма чым крыць гл. крыць.

Пакуль што гл. пакуль (у 1 знач.).

Пры чым тут хто-што — якія адносіны хто‑, што‑н. мае да гэтага.

У чым маці нарадзіла гл. маці.

У чым справа? гл. справа ​1.

Хоць бы што каму — а) ніколькі не хвалюе, не турбуе што‑н. Дзяўчаты ўзяліся за Васіля Міронавіча .. Той хоць бы што: сядзеў і ківаў галавою. Пташнікаў; б) зусім не цяжка. Пятро і Аляксей задыхаліся, прабіраючыся па ярах, а Міколу — хоць бы што. Новікаў; в) ніякіх вынікаў. Усю вясну Уля калечыла свае рукі.. Чаго толькі не прыносіла суседка, чым не мазалі доўгія дзявочыя пальцы? І хоць бы што. Паўлаў.

Чаго варты! гл. варты.

Чаго добрага гл. добры.

Чаго не бывае гл. бываць.

Чорт ведае што! гл. чорт.

Чым багаты, тым і рады гл. багаты.

Чым дыхае (дыша) хто гл. дыхаць.

Чым хата багата гл. хата.

Што бога гнявіць; няма чаго бога гнявіць гл. гнявіць.

Што б там ні было гл. быць.

Што будзе, тое будзе гл. быць.

Што вы! (ты!) — выражае здзіўленне, спалох як рэакцыя) на чые‑н. словы, учынкі.

Што (гэта) за ... — у пытальных сказах абазначае пытанне пра якасць, уласцівасць: які, якая, якое, якія? — І што гэта за грукат стаіць дзень і ноч? — дадала Наста. М. Ткачоў. Вы, зязюлькі мае, цёткі, Што за смак вам плесці плёткі?! Крапіва.

Што да каго-чаго, то (дык)... — калі гаварыць аб кім‑, чым‑н., мець на ўвазе каго‑, што‑н., то (дык)...

Што датычыцца каго-чаго, то... гл. датычыцца.

Што ёсць духу (сілы) гл. дух.

Што за... — у клічных сказах выражае эмацыянальныя адносіны да ўласцівасцей каго‑, чаго‑н. (захапленне або абурэнне). Што за рогі былі ў яго [лася]! Узнятыя ўгору на фоне ружовага неба, яны перапляталіся з галінамі і, здавалася, засланялі сабой увесь лес. Няхай.

Што за ліха! гл. ліха ​1.

Што за чорт! гл. чорт.

Што значыць хто ці што гл. значыць ​2.

Што называецца гл. называцца.

Што ні крок гл. крок.

Што трэба гл. трэба ​1.

Што (тут, і) казаць гл. казаць ​1.

Што-што, а...; чаго-чаго, а...; чаму-чаму, а... — падкрэслівае выключнасць прадмета, з’явы, падзеі і пад., пра якую паведамляецца. У сканцэнтраваным расоле, які запаўняў лагуну, чаго-чаго, а солі было дастаткова. Чаркасаў.

Што я (ты, ён) там (тут) забыў? гл. я.

што ​2, злучн.

1. тлумачальны. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы: а) са значэннем паведамлення, выказвання, думкі, пачуцця ці ўнутранага стану і пад. Апошняе меркаванне, што Саўка спалохаўся паўстанцаў, змусіла войта задумацца. Колас. У першым сваім пісьме да Валі Люба напісала, што яе пасылаюць вучыцца на рабфак. Чорны. [Валя:] — Ой, цяжкі быў час, не думалі, што выжывем, а вось выжылі. Арабей. / Пры наяўнасці суадноснага слова ў галоўным сказе. Ніна ўжо некалькі дзён думала аб тым, што павінна сказаць аб усім Лявону. Галавач; б) з прычынным адценнем, выступаючы ў значэнні займеннага прыслоўя «чаму». Галя горка папракала сябе, што выбрала такі нязручны час, каб паехаць на якую пару дзён да сваёй сяброўкі. Лынькоў. [Туляга:] Я хацеў бы параіцца з вамі.. [Вера:] Дык парайцеся. [Туляга:] Але ж і раіцца небяспечна. Баюся, што пойдуць усялякія чуткі. Крапіва. / Пры наяўнасці суадноснага слова ў галоўным сказе. Бацькі былі ўсцешаны тым, што дзеці сталі на свае ногі, што кожны знайшоў сваю дарогу ў жыцці. Лынькоў.

2. тлумачальны. Падпарадкоўвае дзейнікавыя даданыя сказы. Наіўнае юнацтва! Табе здаецца, што ты выключнае, што ты самае разумнае, мудрае, не падобнае на ўсіх, і жаданні ў цябе недасягальныя! Шамякін.

3. тлумачальны. Падпарадкоўвае выказнікавыя даданыя сказы, якія раскрываюць выказнік галоўнага сказа, выражаны як займеннікамі, так і іншымі часцінамі мовы. Партыя вучыць, што ўзняць культуру кожнага з народаў Савецкага Саюза можна толькі на яго роднай мове. Крапіва. Час быў такі, што нашы бацькі былі на вайне. Чорны.

4. тлумачальны. Падпарадкоўвае даданыя сказы меры і ступені (звычайна пры наяўнасці ў галоўным сказе суадносных слоў «так», «такі», «настолькі», «да таго»). Такі шум, гоман на кірмашы, што чалавек ледзь не аглух. Якімовіч. Граматычны лад нашай [беларускай] мовы настолькі дасканалы, што дае магчымасць пабудаваць любую фразу, выказаць любую думку. Крапіва. А навакол такі спакой, Што посвіст салаўіны Здаецца громам над зямлёй Чырвоным, белым, сінім. Танк. Прабірацца па лесе нялёгка: намяло снегу столькі, што як вухнеш у яміну, то наверсе застанецца адна аблавушка. Лецка.

5. тлумачальны. Падпарадкоўвае даданыя сказы характару і спосабу дзеяння (звычайна ў адпаведнасці з суадноснымі словамі «так», «гэтак» у галоўным сказе). [Лявон:] Дык ён, гэты Драздоўскі, так завязаў нам вузел, што каля дзесяці гадоў разблытвалі, чуць канец знайшлі. Галавач. Гаварыў .. [Клыга] так, што зразу відаць было, што ўсякае слова яго — гэта вера яго. Чорны.

6. параўнальны. Разм. Падпарадкоўвае даданыя параўнальныя сказы і параўнальныя звароты, выступаючы ў значэнні злучнікаў чым, як, нібы, нібыта. На Шэмета [Журавінка] паглядзеў — што рубля падарыў. Лобан. Тральшчык, што мінёр — памыляецца адзін раз у жыцці. Б. Стральцоў. Сон навальваецца як сцяна. Спіш — што мёртвы. Мележ. / З адценнем градацыі. Што бліжэй да агню, то ўсё больш і больш хлапчукі прыбаўлялі кроку. Кулакоўскі.

7. умоўны. Разм. Падпарадкоўвае даданыя ўмоўныя сказы; па значэнню адпавядае злучнікам калі, раз. [Доктар:] Мусіць, цётка вельмі паноў любіць, што і нас панамі называе? Крапіва.

8. прычынны. Разм. Падпарадкоўвае даданыя сказы прычыны. Хлебароб, аддаўшы сілы Свайму полю-ніве, Усміхнецца табе міла, Што ты ўрадліва. Гартны.

9. часавы. Разм. Падпарадкоўвае даданыя сказы часу, дзеянне якіх адбываецца адначасова з дзеяннем галоўнага сказа, выступаючы ў значэнні злучніка «як толькі». [Даніла:] Руку, друг!.. Што дзень, то больш у мяне баявых таварышаў. Крапіва. — Будзе і наша свята. Што дзень — то бліжэй яно. Брыль.

10. Уваходзіць у склад састаўных падпарадкавальных злучнікаў: а) прычынных злучнікаў «таму што», «ад таго што», «у сувязі з тым што», «затым што», «дзеля таго што». Не трэба туды ісці, таму што і масток і Віктар увесь час перад вачыма. Кулакоўскі. Гарнітур быў нішто, але няспрытна вельмі ж сядзеў, мусіць, ад таго, што манішка і цвёрды каўнер усё роўна як звязвалі чалавека. Чорны; б) уступальным злучнікаў «дармо што», «нягледзячы на тое што». Лявонка хлопец дзельны, дармо што і наезджы. Машара. Нягледзячы на тое, што прыказкі і прымаўкі самастойна не бытуюць, яны не трацяць ад гэтага свайго велізарнага значэння. Крапіва; в) выніковых злучнікаў «так што», «у выніку таго што». Поезд імчаў у цёмную ноч, так што Паддубны не заўважыў, калі праехалі праз тунель Папар. Пестрак. Быў ён чалавек ціхі і непрыкметны. Ні з кім асабліва не сыходзіўся, так што ніхто добра не ведаў, як ён жыве. Лынькоў; г) далучальных злучнікаў «тым больш (болей) што». Лабановіч сабраўся паблукаць па верханьскіх ваколіцах, тым болей што не ўсе яны былі даследаваны ім. Колас. Здалёк нельга было пазнаць, хто гэта, тым больш, што жанчына толькі на хвіліну прыпынілася каля цэментавых прыступак. Кулакоўскі.

што ​3, часціца.

1. Ужываецца ў пачатку пытальных і клічных сказаў пры выказванні здзіўлення, збянтэжанасці, меркавання і пад. — Што, едзеш? — спытаўся Падбярэцкі і зноў паскроб патыліцу. Пташнікаў. Больш за ўсё непакоіла думка: а што, калі Толя, для якога яна хоча купіць баян, не прыедзе?.. Ваданосаў. Цяпер .. [хлопцы] ўжо не спускалі вачэй з травы, заглядвалі і ў кусты. А што калі і яшчэ дзе валяецца такі ж аўтамат! Якімовіч.

2. (у форме Н таго Р чаго) пытальная. Ужываецца ў дыялагічнай мове ў ролі словасказа як адказ на пастаўленае пытанне ў значэнні: што?, чаго трэба? або для выражэння здзіўлення ў сувязі са сказаным ці просьбы паўтарыць недачутае, незразуметае. — Смех смехам, а паплавы марнеюць. — А што, раней не выгаралі вось так, як і сёлета? Асіпенка. [Каця:] — А ўсё ж прызнаеш — [хлопец] прыгожанькі! — Ну і што? — Як што? — наступала Каця, адчуваючы свой верх. Ракітны.

3. У складзе мадальнай часціцы «ці што» ужываецца для выказвання меркавання ці няўпэўненасці ў чым‑н. [Гулякоў:] — Дык што, гаспадар? Маўчаць будзеш? Язык прыкусіў ты, ці што? Кавалёў. [Камлюк:] — На атрад Паддубнага ўзялі [самалёты] курс, ці што? М. Ткачоў. А што мы — бедныя, ці што? Ці наша поле не ўрадзіла? Ці нашых фабрык не чутно? Гілевіч.

4. У складзе мадальнай часціцы «што ж» ужываецца: а) пры выказванні згоды, прымірэння ці адабрэння чаго‑н. — Гол! — з захапленнем крычыць Віця. — Давай свабодны! — Ну што ж, няхай будзе свабодны! Мяч ляціць высока ўгору. Васілёнак. — Калі суджана разам жыць, вернецца, а калі не, што ж, мая дачка, не ты адна такая... Гроднеў; б) у дыялагічнай мове пры пабуджэнні субяседніка адказаць на пытанне, удакладніць што‑н. Томцы, як кажуць, пашанцавала — яе заўважыў галоўны інжынер будаўнічага ўпраўлення. — Ну і што ж там твая Томка? — не надта прыязна запытаўся Васіль. Кулакоўскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

при предлог с предл. пры (кім, чым);

стоя́ть при вхо́де стая́ць пры ўвахо́дзе;

при доро́ге пры даро́зе;

бой при Цуси́ме бой пры Цусі́ме;

лаборато́рия при институ́те лабарато́рыя пры інстыту́це;

он находи́лся всё вре́мя при мне ён знахо́дзіўся ўвесь час пры мне;

служи́ть при шта́бе служы́ць пры шта́бе;

име́ть при себе́ спра́вку с ме́ста рабо́ты мець пры сабе́ даве́дку з ме́сца рабо́ты (пра́цы);

при жела́нии всего́ мо́жно доби́ться пры жада́нні ўсяго́ мо́жна дабі́цца;

при ору́жии пры збро́і;

при встре́че пры сустрэ́чы;

при соде́йствии прису́тствующих пры садзе́йнічанні прысу́тных;

при перехо́де че́рез у́лицу пры перахо́дзе це́раз ву́ліцу;

при по́лном молча́нии пры по́ўным маўча́нні;

чита́ть при электри́честве чыта́ць пры электры́чнасці;

сказа́ть при свиде́телях сказа́ць пры све́дках;

э́то случи́лось при мне гэ́та зда́рылася пры мне; кроме того, иногда переводится также иными предлогами, в частности: а) (в знач. возле, около) каля́ (каго, чаго), ля (каго, чаго); (над) над (чым); (под) пад (чым);

жить при ста́нции жыць пры (каля́, ля) ста́нцыі;

би́тва при Грю́нвальде бі́тва пры Гру́нвальдзе (каля́ Гру́нвальда, ля Гру́нвальда, пад Гру́нвальдам); б) (при наличии) з (са) (кім, чым); (с собой) з сабо́й;

при таки́х зна́ниях пры такі́х ве́дах, з такі́мі ве́дамі;

при тако́м здоро́вье з такі́м здаро́ўем, пры такі́м здаро́ўі;

при часа́х пры гадзі́нніку, з гадзі́ннікам;

де́ньги бы́ли при мне гро́шы былі́ пры мне (са мной);

у него́ при себе́ все бума́ги у яго́ з сабо́й (пры сабе́) усе́ папе́ры; в) (во время, в эпоху) за (каго, што), падча́с (чаго);

при Пари́жской комму́не пры Пары́жскай каму́не, падча́с Пары́жскай каму́ны;

при Миндо́вге пры Міндо́ўгу, за Міндо́ўгам;

при жи́зни пры жыцці́;

при́ смерти пры сме́рці;

при всём том пры ўсім тым;

при э́том пры гэ́тым;

при по́мощи пры дапамо́зе, з дапамо́гай;

при усло́вии пры ўмо́ве; (с условием) з умо́вай;

при зву́ке его́ го́лоса пачу́ўшы яго́ го́лас;

при слу́чае пры вы́падку, калі́ бу́дзе (зда́рыцца) вы́падак;

быть при ме́сте уст. быць на паса́дзе;

оста́ться при свои́х заста́цца пры сваі́х;

быть при де́ле быць заня́тым спра́вай.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)