◎ Кламбу́шка ’клубок нітак’ (Мат. Гом.). Рэфлексацыя насавога паказвае на польскі уплыў. Параўн. польск. kłąb ’клубок’. Мадэль з суфіксам ‑ушка можна аднесці да назваў розных прадметаў ітаводле іх уласцівасцей, формы. Параўн. цяплушка, рабушка, двайнушкі (Сцяцко, Афікс. наз., 126).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
БОР (Bohr) Нільс Хенрык Давід
(7.10.1885, Капенгаген — 18.11.1962),
дацкі фізік-тэарэтык, адзін са стваральнікаў квантавай механікі. Чл. Дацкай АН (1918), замежны чл. АН СССР (1929) і інш. акадэмій. Скончыў Капенгагенскі ун-т (1908), з 1916 праф. гэтага ун-та. З 1920 дырэктар створанага ім Ін-та тэарэт. фізікі (Ін-т Нільса Бора). У 1943—45 працаваў у ЗША. Навук. працы па квантавай тэорыі атама, ядз. фізіцы, па філас. праблемах прыродазнаўства і тэорыі пазнання. Прапанаваў (1913) квантавую мадэль атама (гл. Бора тэорыя), якая адыграла важную эўрыстычную ролю ў стварэнні квантавай механікі. Прадказаў спантаннае дзяленне ядраў урану, прапанаваў кропельную мадэль і тэорыю састаўнога ядра атама (1936). Сфармуляваў адпаведнасці прынцып і дапаўняльнасці прынцып. Удзельнік барацьбы з атамнай пагрозай. Нобелеўская прэмія 1922.
Тв.:
Рус. пер. — Избр. науч. труды. [Т.]1—2. М., 1970—71.
Літ.:
Мур Р. Нильс Бор — человек и ученый. М., 1969;
Кляус Е.М., Франкфурт У.И., Френк А.М. Нильс Бор, 1885—1962. М., 1977.
т. 3, с. 215
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
Павады́р ’той, хто водзіць каго-н.’ (ТСБМ, Нас., Гар., Касп., Шат., Янк. 2, Грыг., Мядз., Сцяшк.), паво́дыр (Бяльк.). Усходнеслав.: рус. пово́дырь, укр. пово́дарь, пово́дирь ’тс’. Ад povoditi < voditi (гл. вадзіць) з суф. ‑yrʼ; праславянская мадэль (SP, 2, 28).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
По́бач ’побач’ (ТСБМ, Гарэц., Нас., Сл. ПЗБ), ’побач, збоку’ (Касп.). Укр. по́біч ’побач’. Да прасл. *pobočьnъ(jь) > пабочны ’неасноўны, дадатковы’, бачны ’бакавы’ (Крыўко, вусн. паведамл.), рус. побо́чень ’перакідная сумка’, гл. бок. Словаўтваральная мадэль, як у поруч (гл.), поплеч (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Кува́лда ’цяжкі кавальскі молат’ (ТСБМ, Бяльк., Яруш.). Рус. кувалда (ці гэта запазычанне з беларускай мовы?). Лічыцца прэфіксальным словаўтварэннем да валіць (прэфікс ку‑) (Фасмер, 2, 397). Зусім неверагодна. Словаўтваральная мадэль застаецца незразумелай. Хутчэй ад кувадла (гл.) (Шанскі, 2, 8, 429–430).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Надры́ва ’навес для захавання дроў’: У надрывае дроў нʼи паленца (Сцяшк. Сл.). Са спалучэння прыназоўніка на (значэнне мэты, прызначэння) і назоўніка дрыва ’дровы’; цікавая мадэль універбацыі, узнікшая на падставе семантычнай кандэнсацыі паветка (навес) на дрыва > на дрыва > надрывау параўн. надзіклі (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сям’я́, -і́, мн. се́м’і і (з ліч. 2, 3, 4) сям’і́, сяме́й і се́м’яў, ж.
1. Група блізкіх сваякоў, якія жывуць разам і звязаны агульнасцю побыту, узаемнай дапамогай, маральнай і прававой адказнасцю.
Вялікая с.
Мадэль сям’і.
2. перан., каго або якая. Група людзей, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі.
Студэнцкая с.
3. Група жывёл, птушак, якая складаецца з самца, адной або некалькіх самак і дзіцянят, што жывуць разам, а таксама група некаторых жывёлін або раслін аднаго віду.
С. мядзведзяў.
С. бяроз.
○
Сям’я моў — у лінгвістыцы: група роднасных моў.
|| памянш. сяме́йка, -і, ДМ -ме́йцы, мн. -і, -ме́ек, ж. (да 1 знач.).
|| прым. сяме́йны, -ая, -ае (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Гаваркі́ ’гаварлівы, гаваркі’ (БРС, Янк. I, 57; Шат.; Касп.; Сцяшк. МГ), гаво́ркі ’гаварлівы, прыветлівы’ (Нас.). Рус. дыял. го́воркий, говорко́й, укр. говірки́й. У іншых слав. мовах няма. Здаецца, усх.-слав. новаўтварэнне па ўзору старых прыметнікаў на ‑к‑ (мадэль *govorъkъjь). Няма ў Трубачова, Эт. сл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Модла 1 ’размер, шаблон’ у выразе пад адно модла (Ян.). Укр. модло. З рус. модель ці польск. model ’мадэль’, заканчэнне якіх аформілася паводле nomen instrumenti (мяла, скрэбла, вілы).
Модла 2 ’матавіла’ (Бяльк.). Наватвор, з ⁺мотла (< матаць), якое ўзнікла ў выніку скарачэння матавіла.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Накале́снік ’воз (сена)’ (жытк., Мат. Гом.), рус. уральск. наколёсник ’невялікі воз (сена)’. Да калёсы ’воз’, параўн. каляснік ’воз (сена і інш.)’, літаральна ’колькі змяшчаецца на калёсы’, тая ж мадэль — навільнік ’колькасць чаго-небудзь, што змяшчаецца на вілы, можна ўзяць на вілы’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)