гляде́ть несов., разг.

1. (смотреть) глядзе́ць;

2. (досматривать) дагляда́ць (каго, што);

за ребёнком гляде́ла ня́ня дзіця́ дагляда́ла ня́нька;

3. (иметь вид) выгляда́ць;

гляде́ть геро́ем выгляда́ць;

◊

гляди́ в о́ба до́бра (пі́льна) гля́дзі;

гляде́ть сквозь па́льцы глядзе́ць праз па́льцы;

гляде́ть не́ на что няма́ на што глядзе́ць;

гля́дя по (кому, чему) гле́дзячы па (кім, чым);

на ночь гля́дя на ноч гле́дзячы;

на свет не гляде́л бы на свет не глядзе́ў бы;

ни на что не гля́дя ні на што не гле́дзячы;

того и гляди́ чаго́ до́брага;

гляде́ть в глаза́ (кому) глядзе́ць у во́чы (каму);

гляде́ть во все глаза́, гляде́ть в о́ба гла́за глядзе́ць на ўсе во́чы; глядзе́ць вача́мі;

гляде́ть в зу́бы (кому) глядзе́ць у зу́бы (каму);

гляде́ть в гроб (в моги́лу) глядзе́ць у магі́лу;

гляде́ть ко́со (на кого, что) глядзе́ць ко́са (на каго, што);

гляде́ть (на что чьими) глаза́ми глядзе́ць (на што чыімі) вача́мі;

гляде́ть пря́мо (сме́ло) в глаза́ (чему) глядзе́ць пра́ма (сме́ла) у во́чы (чаму);

гляде́ть сме́рти (опа́сности, ги́бели и т. п.) в глаза́ глядзе́ць сме́рці (небяспе́цы, гі́белі і да т.п.) у во́чы;

глаза́ бы (мои́) не гляде́ли (на кого, что) во́чы б мае́ не глядзе́лі (на каго, што) (не ба́чылі каго, што);

как (бу́дто, сло́вно) в во́ду гляде́л як у ваду́ глядзе́ў;

куда́ глаза́ глядя́т (идти, брести, бежать и т. п.) куды́ во́чы глядзя́ць (ісці́, брысці́, бе́гчы і да т.п.);

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

закати́ть сов., в разн. знач. закаці́ць;

закати́ть теле́гу в сара́й закаці́ць калёсы ў вазо́ўню;

закати́ть мяч за воро́та закаці́ць мяч за варо́ты;

закати́ть сце́ну закаці́ць сцэ́ну;

закати́ть пощёчину закаці́ць апляву́ху;

◊

закати́ть глаза́ закаці́ць во́чы;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

свети́ться

1. свяці́цца;

в о́кнах свети́лись огни́ у во́кнах свяці́ліся агні́;

2. (виднеться) віда́ць, відне́цца;

сквозь зе́лень свети́лась вода́ праз зе́лень віда́ць была́ (відне́лася) вада́;

3. перен. свяці́цца;

глаза́ свети́лись ла́ской во́чы свяці́ліся ла́скай.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ши́ре сравн. ст.

1. нареч. шырэ́й;

ши́ре откры́ть глаза́ шырэ́й расплю́шчыць во́чы;

2. прил. шырэ́йшы;

э́та река́ широка́, а та ещё ши́ре гэ́та рака́ шыро́кая, а та́я яшчэ́ шырэ́йшая;

◊

держи́ карма́н ши́ре падстаўля́й кішэ́нь.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Bínde

f -, -n

1) павя́зка; бінт

j-m die ~ von den Áugen néhmen* — перан. адкры́ць во́чы каму́-н.

2) га́льштук, бант

◊ hínter die ~ gíeßen* — іран. вы́піць

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

завалачы́

1. (зацягнуць куды-н) verschléppen vt;

2. (пра хмарых) überzíehen* vt;

не́ба завалакло́ хма́рамі der Hímmel überzóg sich mit Wólken [zog zu];

3. разм (затуманіць) trüben vt;

во́чы завалакло́ сляза́мі die Áugen waren von Tränen getrübt

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

засціла́ць

1. bedécken vt, zúdecken vt, belégen vt (дыванамі і г. д.);

2. (схаваць) verhüllen vt; trüben vt (затуманіць);

слёзы засціла́лі во́чы die Tränen trübten die Áugen;

хма́ры засціла́лі со́нца die Wólken verhüllten die Sónne

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

Га́ла 1 (ж. р.) ’голае месца’ (БРС), ’прастора між лесу’ (Сцяшк. МГ), ’лапіна’ (Шатал.), га́ла (н. р.) ’балотная сенажаць, чыстая ад зарасніку’ (Шат.), гал ’прагаліна ў лесе’ (Бяльк., Яшкін). Слова гэта вядома галоўным чынам ва ўсх.-слав. мовах (перш за ўсё на Палессі) і часткова ў зах.-слав.

Га́ла 2 ’круглы ком, шар (скручаны)’ (БРС), га́лка ’невялікая гала’ (Нас.). Паводле Бернекера (1, 301) і Фасмера (1, 388), этымалагічна звязаны рус. га́лка ’шкляная гала’, галу́шка, укр. га́лка, галу́шка, бел. га́лы ’вочы; ягадзіцы’, славен. gâłka ’чарнільны арэшак’, славац. hálka ’галка, невялікая гала, вярхушка вежы’, польск. gałka ’гала, булавешка і г. д.’, gały ’вочы’. Але, як мяркуе Фасмер (там жа), вывядзенне гэтай групы слоў з позняга с.-в.-ням. galle (< лац.) няпэўнае (насуперак Міклашычу, 50; Бернекеру, 1, 292; Праабражэнскаму, 1, 117 і інш.) і, прынамсі, частка гэтых слоў, магчыма, спрадвечна славянскага паходжання (так Ільінскі, RS, 6, 217; Патабня, РФВ, 3, 163). Гл. яшчэ меркаванні Слаўскага (253), які таксама бачыць тут славянскае ўтварэнне (магчыма, да *golъ ’голы’; тлумачэнне семантыкі ў Слаўскага). Магчыма, сюды і га́лы ’ягадзіцы’ (Нас.), хоць не выключаецца і сувязь гэтага слова з *golъ ’голы’. Для бел. слова крыніцай, відаць, з’яўляецца польск. gałka. Аб гэтым сведчыць ст.-бел. кгалка, галка ’прадмет круглай формы’ (слова вядома ў помніках XVI ст.). Гл. Булыка, Запазыч., 147.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

*Пу́ліць, пулы́ты ’тужыцца’ (палес., Бел.-укр. ізал.), пу́лытысь ’напружвацца з усіх сіл’ (драг., З нар. сл.), пу́лятысь ’тс’ (кобр., Сіг.). Клімчук (Бел.-укр. ізал.) параўноўваў з укр. закарп. упу́лити (очи) ’уставіцца’; Супрун (Веснік БДУ, 1974, 2, 20–25) уключае палескае слова ў гняздо *pul‑/*bul‑ разам з балг. пу́ля ’выпучваць (вочы)’, макед. пули ’ўгледзецца, уставіцца’, чэш. vypouliti оčі ’тс’, серб.-харв. дыял. испу́љити ’высунуць’ і пад.; акрамя дыял. рус. пу́литься ’глядзець упарта’. Чумакова (Этимология–1984, 222) дадае сюды разан. упу́литься ’глядзець у адну кропку’, пу́литься ’сіліцца, тужыцца’, поднапу́литься ’прывесці сябе ў стан напружання ўсіх фізічных сіл’; больш сумнеўным з-за семантычных цяжкасцей уяўляецца ўключэнне сюды рус. пуля́ть, пульну́ть ’кінуць, стрэльнуць’, в.-луж., н.-луж. pulać ’піхаць’, славен. púliti ’шчыпаць, біць’ і інш., гл. пуляць. Прасл. дыял. (?) *puliti ’высільвацца, напружвацца, выпучваць (вочы)’, далейшыя сувязі якога няясныя (Шустар-Шэўц, 2, 1190); параўнанне з літ. púlti ’падаць’ (Трубачоў, Серболуж. сб., 169), англ.-сакс. pullian ’цягнуць’ (Мацэнаўэр, 284) ненадзейныя, параўн. Бязлай, 3, 135; Сной, 514; Скок, 3, 73; гл. таксама Трубачоў, Зб. памяці Талстога, 1, 308: ідэнтыфікуе словы са значэннем ’выпучваць, напружвацца’ і ’шчыпаць, піхаць’, якія, спасылаючыся на Талстога (Избр. тр., 1, 254), узводзіць да экспрэсіўнай пары прасл. *puliti/*buliti. Гл. таксама ЕСУМ, 4, 630.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Ёлуп, ёлоп ’дурань, асталоп, бесталковы тупы чалавек’ (БРС, ТСБМ, Нас., Шат., Касп., Бяльк., Мядзв., Яруш., Гарэц., Бір. Дзярж.). Укр. йолуп, йолоп ’тс’, рус. смал. ёлуп, польск. jołop. У рускіх і польскіх дыялектах запазычана з беларуска-ўкраінскага арэала, дзе гэта слова можна лічыць інавацыяй. Надзейна вызначыць этымалогію лексемы цяжка. Для яе існуюць некалькі этымалагічных версій. Бернекер (308) выводзіў укр. йолуп з укр. оглуп (апошняе да глупы). Існуе магчымасць выпадзення фрыкатыўнага г у форме оглуп. Параўн. бел. арэх (гл.) < агрэх. Можна таксама выводзіць рус. олух з *оглух (укр. оглух ’той, хто дрэнна чуе’). Брукнер (KZ, 45) звязваў ёлуп з яловы, што яшчэ менш верагодна. Слаўскі (1, 584) гаворыць пра магчымасць усходняга паходжання, але не прыводзіць крыніцы. Апрача гэтых версій, якія зарэгістраваны ў літаратуры, можна разгледзець магчымасць новай этымалогіі, якая грунтуецца на беларускіх дзеяслоўных і прыметнікавых формах ёлупіць ’вытрэшчваць вочы’ (Нас.), ёлуплівы ’вытрашачаны (аб вачах)’, ’дурнаваты’. Калі гэта так, дык ёлуп узыходзіць да *о‑луп. Параўн. лупіць (вочы). Змена пачатку слова (ёлуп < *олуп) таксама мае аналагічныя прыклады (ёлкі < *олъкъ, ён < он і г. д.). Пацвярджае гэту этымалагічную версію бел. валапокі, рус. смал. волопокий ’зіркасты’ (< *волопо‑окий). У волопокий мы выдзяляем волоп‑ (< *олуп). Такім чынам, волопокий: лупаты (ёлуплівы) = вірлавокі: вірлаты (усе лексемы маюць агульнае значэнне ’вірлавокі, лупаты’).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)