Ганча́рушкі ’гліністая глеба’ (Сцяшк. МГ). Паколькі няма падобных роднасных форм і лексема гэта, здаецца, адзінкавае ўтварэнне ў зах. бел. гаворках, то дэталі яго паходжання застаюцца няяснымі. Ясна толькі адно: гэта слова звязана, відаць, з ганча́р 1. Дэталі словаўтварэння таксама вытлумачыць цяжка. А ці не паходзіць слова ганча́рушкі ад уласнай назвы *Ганчарушкі (< ганча́р)?

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

До́вад ’довад, доказ’ (БРС). Рус. до́вод, укр. до́від, польск. dowód, чэш. důvod, балг. до́вод і г. д. Ужо ў ст.-рус. мове доводъ ’тс’. Паводле Слаўскага (1, 158–159), агульнаславянскае ўтварэнне. Гл. яшчэ Шанскі, 1, Д, Е, Ж, 149 (ад дзеяслова доводити). У Трубачова (Эт. сл., 5) няма (відаць, не лічыцца праславянскім).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

*Ка̀кешы, кокешы ’калені’ (Федар. Рук.). У тэксце: «Торяна на печэ кокешы задзерла». Дакладных адпаведнікаў быццам бы няма (калі дэфініцыя правільная). Думаецца, тут мясцовае ўтварэнне ад паліморфнай формы лексемы са значэннем ’кукішкі’. Бліжэйшай роднаснай формай (і тэрытарыяльна блізкай) з’яўляецца воран. какошкі, маст. кокашки, кокашы, дзятл. кокішкі. Тут семантычны пераход кукішкі > калені, які цяжка вытлумачыць.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Немаве́дама ’невядома’ (Сл. ПЗБ), німаве́дама ’тс’ (Янк. 1; бых., Янк. Мат.; Бяльк.). У Насовіча яшчэ як спалучэнне няма́ ве́дама, дзе ве́дама (вѣдомо) ’паведамленне’, да ве́даць. Той жа дзеяслоўны корань прадстаўлены ў німаве́д ’невядома’ (рэч., Карскі 2-3, 78), немове́дкі, немове́дзь ’тс’ (ТС), нымови́дь ’невядома, надта, неверагодна, страх, цуд’ (Клім.; кобр., Нар. лекс.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Німама́та ’громка (вельмі)’ (Мат. Гом.)* Хутчэй за ўсё з ⁺няма мата, дзе мат ’голас’ (гл.), што можа трактавацца як ’так моцна, што не хапае голасу’, параўн. нямым голасам крычаць ’страшэнна, роспачна крычаць’. Не выключана і іншая версія на базе зыходнага выразу ⁺нямы мат як нямы голас. Ва ўсякім выпадку магчыма кантамінацыя абодвух выразаў.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

дабро назоўнік | ніякі род

  1. Усё станоўчае, карыснае.

    • Жадаць дабра каму-н.

  2. Добрыя справы, учынкі.

    • Зрабіць многа дабра людзям.

  3. Маёмасць, рэчы, пажыткі.

    • У іх куфры поўныя дабра.

  4. Што-н. нягоднае, дрэннае (размоўнае іранічны сэнс).

    • Такого дабра нам і дарма не трэба.

Фразеалагізмы:

  • За мае дабро ды мне ў рабро (з народнай творчасці) — за добрае плаціць дрэнным.
  • Няма ліха без дабра (з народнай творчасці) — не ўсё ў благім дрэннае.
  • Не з дабра — не ад добрага жыцця.
  • Не на дабро — пра тое, што можа прывесці да дрэнных вынікаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

мядзведзь назоўнік | мужчынскі род

  1. Вялікая драпежная млекакормячая жывёліна з густой поўсцю і тоўстымі нагамі.

    • Буры м.
    • Белы м.

  2. пераноснае значэнне: Пра няўклюднага, непаваротлівага чалавека (размоўнае).

Фразеалагізмы:

  • Дзяліць шкуру незабітага мядзведзя (размоўнае) — размяркоўваць прыбытак, якога ў наяўнасці няма.
  • Мядзведзь на вуха наступіў каму (размоўнае жартаўлівае) — пра чалавека, у якога адсутнічае музыкальны слых.

|| прыметнік: мядзведжы.

  • Мядзведжыя сляды.
  • Мядзведжае футра (са скуры мядзведзя).
  • Мядзведжая паходка (пераноснае значэнне: такая, як у мядзведзя).

Фразеалагізмы:

  • Мядзведжы куток (размоўнае) — аддаленае, глухое месца.
  • Мядзведжая паслуга — паслуга, якая прыносіць шкоду.
  • Мядзведжая хвароба (жартаўлівае) — панос ад страху.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

адрэзаць дзеяслоў | закончанае трыванне

  1. што і чаго. Аддзяліць рэжучым інструментам.

    • А. кавалак хлеба.
    • Сем разоў адмерай, адзін раз адрэж (прыказка).

  2. што і чаго. Аддзяліць межаваннем (зямельны ўчастак).

  3. пераноснае значэнне: Аддзяліць, парушыць сувязь паміж кім-, чым-н.

    • А. частку войска ад галоўных сіл.
    • А. дарогу.

  4. Рэзка, катэгарычна сказаць, заявіць (размоўнае).

    • — Мне з вамі няма чаго гаварыць! — адрэзала жанчына.

|| незакончанае трыванне: адразаць і адрэзваць.

|| назоўнік: адразанне, адрэзванне і адрэз.

  • Лінія адрэзу (па якой трэба адрэзаць).
  • Галаву даю на адрэз, што гэта так (запэўненне ў праўдзівасці чаго-н. і размоўнае).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

ехаць дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. Рухацца куды-н. пры дапамозе якіх-н. сродкаў перамяшчэння.

    • Е. на электрычцы.
    • Е. у машыне.

  2. Рухацца (пра сродкі перамяшчэння).

    • Едзе аўтамабіль.

  3. Накіроўвацца куды-н. пры дапамозе сродкаў перамяшчэння.

    • Е. на працу.
    • Е. за мяжу.
    • Далей е. няма куды (пераноснае значэнне: горш таго, што ёсць, быць не можа).

  4. Ссоўвацца, саслізгваць у бакі, са свайго месца.

    • На мокрай сцежцы ногі едуць убакі.

  5. пераноснае значэнне, на кім-чым. Выкарыстоўваць для сваёй выгады чыю-н. працу, якія-н. абставіны (размоўнае).

    • Ён едзе на памочніках.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

разгуля́ться сов., разг.

1. разгуля́цца;

не́где ему́ разгуля́ться няма́ дзе яму́ разгуля́цца;

ребёнок разгуля́лся и не спит дзіця́ разгуля́лася і не спіць;

2. (о погоде) безл. распаго́дзіцца, вы́пагадзіцца;

пого́да разгуля́лась распаго́дзілася, вы́пагадзілася.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)