А.М. Булыка

СЛОЎНІК ІНШАМОЎНЫХ СЛОЎ

Мінск: «Беларуская Энцыклапедыя», 1999

Рэцэнзент
доктар філалагічных навук А.Я. Супрун

Структура слоўніка

Запазычванне лексікі — з’ява, уласцівая кожнай мове. Актыўна выкарыстоўваюцца іншамоўныя лексічныя сродкі і ў пісьмова-маўленчай практыцы беларусаў. Аднак удзельнікам моўных зносін не заўсёды зразумелы дакладны сэнс і тым больш паходжанне замежных слоў, узнікаюць цяжкасці пры іх ужыванні, вымаўленні, напісанні. Асноўная задача гэтага слоўніка — даць кароткае тлумачэнне слоў іншамоўнага паходжання, якія можна пачуць па радыё і тэлебачанні, сустрэць у газетах і часопісах, у мастацкай, публіцыстычнай, навуковай і навукова-папулярнай літаратуры.

Слоўнік змяшчае каля 25 тысяч слоў, запазычаных у розны час беларускай мовай з іншых моў або ўтвораных з іншамоўных лексічных элементаў. Усе гэтыя словы, з’яўляючыся загаловачнымі ў слоўнікавых артыкулах, размешчаны ў алфавітным парадку і надрукаваны тлустымі (чорнымі) літарамі. Націскныя галосныя ў іх, акрамя літары ё, забяспечаны знакам націску.

Загаловачныя словы-амонімы пазначаюцца арабскімі лічбамі зверху справа:

МАНДАРЫ́Н¹ і МАНДАРЫ́Н²

Пасля загаловачнага слова ў дужках даецца ўказанне на паходжанне слова (этымалогія). Прыводзіцца звычайна іншамоўная першакрыніца, а калі ёсць дастатковыя навуковыя падставы, то і звесткі аб мовах-пасрэдніцах. Усе словы з іншых моў, акрамя рускіх і ўкраінскіх, падаюцца лацінскім алфавітам.

Калі змешчанае ў этымалагічнай даведцы іншамоўнае слова супадае ў значэнні з загаловачным, яно не тлумачыцца:

ЛІМАНА́Д (фр. limonade).

Пры розных значэннях загаловачнага слова і іншамоўнага слова, якое паслужыла крыніцай запазычвання, апошняе даецца з тлумачэннем:

СЭ́РВІС (англ. service = служба).

У лацінскіх і старажытнагрэчаскіх словах, калі аснова іх па назоўным склоне няясная, прыводзіцца побач форма роднага склону, якая выяўляе чыстую аснову слова:

ПАТЭ́НТ (лац. patens, -ntis= адкрыты, яўны).

ХЛАМІ́ДА (гр. chlamys, -ydos).

Паміж прыведзенымі ў дужках двума іншамоўнымі адпаведнікамі загаловачнага слова (словам-пасрэднікам і словам-крыніцай), а таксама калі ў этымалагічнай даведцы, акрамя іншамоўнага адпаведніка, прыводзіцца і яго этымон (зыходнае слова) або ёсць толькі этымон загаловачнага слова, звычайна ўжываецца прыназоўнік «ад».

АНІ́С (н.-лац. anisum, ад гр. anison).

БАРКАРО́ЛА (іт. barcarola, ад barca = лодка).

ДЭНДРА́РЫЙ (ад гр. dendron = дрэва).

Часам паміж іншамоўнымі адпаведнікамі ставіцца знак < , каб пазбегнуць паўтарэння прыназоўніка «ад».

ХАЛЕ́РА (лац. cholera < гр. cholera, ад chole = жоўць).

Па магчымасці робіцца пераклад састаўных частак іншамоўнай першакрыніцы:

МАТАЦЫ́КЛ (фр. motocycle, ад лац. motus = які рухаецца + гр. kyklos = кола).

Пры складаных словах, утвораных ад двух іншамоўных слоў, падаюцца абодва гэтыя словы са скарочанай назвай мовы і тлумачэннем. Адсутнасць указання на мову перад другім іншамоўным словам сведчыць, што яно паходзіць з той жа крыніцы, з якой і першае:

САЛІЦЫ́ЛАВЫ (ад лац. salix, -icsis = вярба + гр. yle = рэчыва).

СХІЗАФРЭНІ́Я (ад гр. schizo = расшчапляю + phren = душа, розум, мысленне).

Калі слова складзена са змешчаных у слоўніку самастойных лексічных адзінак або словаўтваральных элементаў, у этымалагічнай даведцы ўказваюцца кампаненты складання, прычым яны выдзяляюцца курсівам:

МЕТАЛАКЕРА́МІКА (ад метал + кераміка).

СЕЙСМАЛО́ГІЯ (ад сейсма- + -логія).

Словаўтваральныя элементы складаных слоў даюцца як асобныя слоўнікавыя артыкулы з адпаведнымі этымалагічнымі даведкамі і тлумачэннямі:

АВІЯ- (ад лац. avis = птушка) — першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «авіяцыйны».

-ЛОГІЯ (гр. logos = слова; вучэнне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «навука», «вучэнне», «веды».

У выпадках, калі этымалогія складаецца з загаловачных (чорных) слоў іншых артыкулаў і гэтыя словы сустракаюцца ў слоўнікавым артыкуле, курсіў даецца толькі ў этымалогіі:

КАТАТЭРМО́МЕТР (ад ката- + тэрмометр) — спіртавы тэрмометр для вымярэння ахаладжэння, якое выклікаецца паветрам.

Пры словах, утвораных ад уласных імён, у этымалагічнай даведцы, акрамя прозвішча асобы, ад якога паходзіць слова, па магчымасці падаюцца гады яе жыцця.

Значэнні слоў тлумачацца ў даступнай форме, але такім чынам, каб сэнс слова быў раскрыты поўна і дакладна. Часта паўната інфармацыі аб слове дасягаецца адсылкай да іншых слоў шляхам выдзялення іх курсівам у тэксце тлумачэння, прычым калі слова, да якога адсылаецца чытач, мнагазначнае, указваецца нумар значэння:

АЛІГАКЛА́З (ад аліга- + гр. klasis = разлом) — пародаўтваральны мінерал класа сілікатаў, разнавіднасць плагіяклазу.

АПЕРТО́МЕТР (ад лац. apertus = адкрыты + -метр) — прыбор ддя вымярэння лікавай апертуры 1 аптычнай сістэмы.

Калі загаловачнае слова паўтараецца ў тэксце артыкула ў нязменнай форме, то яно абазначаецца першай літарай гэтага слова з кропкай, а калі змяняецца граматычная форма, то назоўнікі ў гэтым выпадку даюцца поўнасцю, а прыметнікі абазначаюцца першай літарай і праз злучок даецца канчатак: каравул — паставіць к., быць у каравуле; шанцавы — ш. інструмент, ш-ая лапата.

Калі загаловачнае слова мае два варыянты ўжывання, кожны з іх падаецца асобным чорным словам і менш ужывальны спасылаецца на больш ужывальны:

АКСІ́МАРАН гл. аксюмаран.
АКСЮ́МАРАН, АКСІ́МАРАН (гр. aksymoron = дасціпна-бязглуздае) — стылістычны прыём наўмыснага спалучэння процілеглых слоў, у выніку чаго ўзнікае новы сэнсавы змест.

Калі загаловачнае слова мае сінанімічны тэрмін беларускага паходжання, то апошні падаецца ў канцы слоўнікавага артыкула пасля кропкі з коскай звычайным шрыфтам:

КАТРЭ́Н (фр. quatrain, ад quatre = чатыры) — страфа з чатырох вершаваных радкоў; чатырохрадкоўе.

КАТАСТРАФІ́ЗМ (фр. catastrophisme, ад гр. katastrophe = пераварот, знішчэнне) — вучэнне, паводле якога развіццё зямной кары і арганічнага свету адбываецца ў выніку перыядычных сусветных геалагічных катастроф і патопаў, што наступаюць пасля трывалага перыяду спакою; тэорыя катастроф.

Пры наяўнасці спасылкі на аманімічны тэрмін робіцца адпаведная лічбавая памета:

ЧАНТЭ́ЗІМА (іт. centesimo, ад cento = сто) — разменная манета Італіі, Сан-Марына, Ватыкана, роўная 1/100 ліры².

У мнагазначных словах розныя значэнні слова пазначаюцца ў радку арабскімі лічбамі з дужкай. Пры гэтым яны падаюцца ў наступным парадку: а) першаснае, гістарычнае значэнне; б) усе наступныя прамыя значэнні; в) пераноснае значэнне. Выключэнне робіцца толькі ў тых выпадках, калі некалькі прамых значэнняў маюць адпаведна некалькі пераносных. Тады пасля кожнага прамога значэння змяшчаецца адпаведнае пераноснае.

Па магчымасці звязваюцца паміж сабой тэрміны, якія характарызуюць адну і тую ж з’яву з розных бакоў або абазначаюць антанімічныя з’явы. У канцы слоўнікавага артыкула ў дужках ці пасля кропкі з коскай даецца спасылка на такі тэрмін пры дапамозе памет «параўн.», «проціл.»:

АПАФЕРМЕ́НТЫ (ад апа- + ферменты) — бялковая група малекул некаторых ферментаў, якая вызначае іх спецыфіку (параўн. каферменты).

КАФЕРМЕ́НТЫ (ад ка- + ферменты) — небялковая група малекул некаторых ферментаў, якая прымае ўдзел у ферментатыўных рэакцыях, што адбываюцца ў арганізмах (параўн. апаферменты).

АНТЫПА́ТЫЯ (гр. antipatheia) — пачуццё непрыязнасці, недружалюбнасці, агіды (проціл. сімпатыя).

СІМПА́ТЫЯ (гр. sympatheia = спачуванне) — цяга, прыхільнасць да каго-н. (проціл. антыпатыя).

Пасля тлумачэнняў у неабходных выпадках даюцца ілюстрацыі ў выглядзе свабодных або ўстойлівых выразаў, пры гэтым першыя падаюцца ў дужках без тлумачэння, а другія вылучаюцца разрадкай і тлумачацца:

ТЭРМІНА́ЛЬНЫ (лац. terminalis, ад terminus = мяжа, край) — канцавы, канечны (напр. т. стан арганізма).

ШПА́ГА (іт. spada) — халодная колючая зброя з прамым вузкім і доўгім клінком; скрыжаваць шпагі — пачаць паядынак, бой, спрэчку.