Іва́н
назоўнік, уласны, адушаўлёны, асабовы, мужчынскі род, 1 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
Іва́н |
Іва́ны |
| Р. |
Іва́на |
Іва́наў |
| Д. |
Іва́ну |
Іва́нам |
| В. |
Іва́на |
Іва́наў |
| Т. |
Іва́нам |
Іва́намі |
| М. |
Іва́не |
Іва́нах |
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
Іва́н-трава́ ’кветкі, якія рвалі на Івана–Купалу і ставілі на кут’ (Сцяшк. МГ). Назва ива́н‑трава́ шырока вядома ў рус. гаворках: кур. ’Chrysanthemum Leucanthemum’, алан., дан. ’Epilobium angustifolium’, наўг. ’Pedicularis palustris’, перм. ’Centaurea sibirica’, укр. іва́н‑зі́лля ’расліна Hysopus offic.’ (Грынч.); параўн. таксама рус. ива́н‑чай, укр. іва́н‑чай. Відаць, узыходзіць да выразу *Івань трава, утворанага паводле архаічнай мадэлі «прыналежны прыметнік + назоўнік»; аб структуры гэтай мадэлі гл. Мяркулава, Очерки, 130.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Іва́н-ды-Ма́р’я ’расліна Melampyrum nemorosum’ (Кіс.). Рус. Ива́н‑да‑Ма́рья (з XVIII ст.); гл. Шанскі, 2, I, 4–5. Назва тлумачыцца спалучэннем двух процілеглых колераў у гэтай расліне, параўн. ням. Tag und Nacht ’Melampyrum nemorosum’, бел. брат‑сястра, рус. брат и сестра, укр. брат‑і‑сестра, польск. brat‑siostra ’тс’ і звязаныя з раслінай Melampyrum паданні аб перуновай кветцы, аб Іване і Мар’і — браце і сястры. Падрабязней гл. Фасмер, 2, 114; Шанскі, 2, I, 4–5.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
султа́н², -а, мн. -ы, -аў, м.
1. Упрыгажэнне з пер’я ці конскіх валасоў на галаўных уборах, пераважна ў ваенных, а таксама на галовах коней пры ўрачыстых цырымоніях.
2. перан. Слуп дыму, зямлі і пад., які ўзнімаецца ўгору.
С. узрыву.
С. пары.
3. Суквецце ў некаторых раслін.
С. бэзу.
С. іван-чаю.
Султаны чароту.
|| памянш. султа́нчык, -а, мн. -і, -аў, м.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
надры́вісты, ‑ая, ‑ае.
Рэзкі, сутаргавы, з надрывам (у 3 знач.); прарэзлівы. Надрывісты кашаль. Надрывісты крык. □ — Іван, Іван!.. — аднекуль знізу, са снежнай замеці, пачуўся надрывісты дзявочы голас. Мыслівец.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
асвядо́мленасць, ‑і, ж.
Уласцівасць асвядомленага. Здзіўляў Іван усіх сваёй асвядомленасцю. Шахавец.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
уе́длівасць, ‑і, ж.
Уласцівасць уедлівага. Часам Іван Васільевіч прыкмячаў залішнюю ўедлівасць і бязлітаснасць у .. расказах [Віталіі]. Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адзе́жына, ‑ы, ж.
Адзін з прадметаў адзення. Іван, нічога не кажучы, агарнуў адзежынай худыя, вострыя плечы [Джуліі]. Быкаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
заварушы́цца, ‑рушуся, ‑рушышся, ‑рушыцца; зак.
Пачаць варушыцца. // Варухнуцца, зварухнуцца. Як заварушыўся Іван — конь спудзіўся і паскакаў назад. Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Сцыку́н ’мачавы пухір’ (іван., навагр., вусн. паведамл.). Кантамінацыя сцаць і сікун ’тс’, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)