свіне́ц
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне
|
адз. |
| Н. |
свіне́ц |
| Р. |
свінцу́ |
| Д. |
свінцу́ |
| В. |
свіне́ц |
| Т. |
свінцо́м |
| М. |
свінцы́ |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
свіне́ц, -нцу́, м.
Мяккі, вельмі цяжкі метал сінявата-шэрага колеру.
Здабыча свінцу.
◊
Сустрэць (ворага) свінцом — ружэйным агнём, кулямі.
Як свінцом налітыя — вельмі натруджаныя ад стомы, хваробы і пад. — аб адчуванні цяжару ў руках, нагах і пад.
|| прым. свінцо́вы, -ая, -ае.
Свінцовая куля.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
свіне́ц, -нцу́ м., прям., перен. свине́ц;
распла́ўлены с. — распла́вленный свине́ц;
сустрэ́ць во́рага ~цо́м — встре́тить врага́ свинцо́м;
◊ галава́ (ру́кі́, но́гі) як ~цо́м налі́та (налі́ты) — голова́ (ру́ки, но́ги) как (сло́вно, бу́дто) свинцо́м налита́ (нали́ты)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
свіне́ц, ‑нцу, м.
1. Цяжкі мяккі легкаплаўкі метал сінявата-шэрага колеру. Здабыча свінцу. Сплаў свінцу з сурмой.
2. перан. Куля (кулі). Цягнуцца ўвысь курганы Бессмяротнасці Там, дзе свінец іх, адважных, прашыў. Калачынскі.
•••
Як (нібы, быццам) свінцом налітая (налітыя) — крайне ператомленая, натруджаная ад стомы, хваробы і пад. (аб адчуванні цяжару ў галаве, руках, нагах і пад.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Свіне́ц ‘цяжкі мяккі легкаплаўкі метал сінявата-шэрага колеру’ (ТСБМ): свінец волаво чыстае (Сержп. Прымхі). Рус. свине́ц, укр. свине́ць, ст.-рус., рус.-ц.-слав. свиньць, славен. svínəc, балг. свине́ц ‘волава’ (з рус. — БЕР, 6, 550). Прасл. *svinьcь. Роднаснае літ. švìrnas ‘свінец’, лат. svins ‘волава’. Сувязь з грэч. χυαυος ‘сіняе рэчыва’, іран. *spana‑ ‘жалеза’ лічыцца сумніўнай, гл. Фасмер, 3, 577; Мюленбах-Эндзелін, 3, 1160; Сной₁, 624; Новое в рус. этим., 203–205. Насуперак гэтаму Данка і Вітчак (ABSl, 21, 83–91) лічаць яе верагоднай, выводзячы зыходнае *svinъ ‘волава’ з і.-е. *k̑wn̥:s ‘нейкі карысны камень’, ‘нейкі метал’, якому адпавядае грэч. мікен. ku‑wa‑no ‘шкло блакітнага колеру’, фрак. σπινος ‘каштоўны камень’, хец. kuwanna ‘медзь’, іран. s(p)ana ‘жалеза’, ст.-перс. *âsana‑ ‘тс’. У Беларусі назва распаўсюдзілася пад рускім уплывам, народная назва — волаво (гл. волава), параўн. свінец як волово (ТС). Рус. о́лово ў народнай мове адпавядае цын (Нас.), цына (Ласт.). Параўн. аднак ст.-бел. свинья ‘адзінка вымярэння колькасці свінцу і волава’ (Ст.-бел. лексікон), што, відаць, сведчыць пра народнаэтымалагічнае асваенне старой назвы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
се́рысты, ‑ая, ‑ае.
Які ўтрымлівае серу. Серысты свінец.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
серкава́ты, ‑ая, ‑ае.
Тое, што і серысты. Серкаваты свінец.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
свінцо́вы, -ая, -ае.
1. гл. свінец.
2. перан. Цёмна-шэры, колеру свінцу.
Свінцовае неба.
3. перан. Цяжкі.
С. удар.
Свінцовая галава (пра боль і цяжар у галаве). Свінцовае маўчанне (панурае, гнятучае).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
свінча́к, ‑у, м.
Руда, якая ўтрымлівае свінец з серай у суцэльнай масе.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
і́ндый, ‑ю, м.
Хімічны элемент; рэдкі метал серабрыста-белага колеру, мякчэйшы за свінец.
[Лац. Indium.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)