Арцукі́ ’бульба адвараная’ (Сцяшк.). З ням. дыял. êrtšok ’бульба’, магчыма, праз літ. ė́rčiukas ’тс’ (слова ўжывалася ў XIX ст. — LKŽ). У нямецкім слове, напэўна, адлюстравалася ўзаемадзеянне з Artischocke ’артышок, якое дало другую частку, і Erde ’зямля’, адкуль першая частка. Арашонкава і інш., Весці АН БССР, 1972, 1, 83.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Канёк, парны лік канькі́ ’прыстасаванне для язды па лёдзе’ (ТСБМ, Мат. Гом., Сл. паўн.-зах.), як і канёк ’вільчык’ (ТСБМ; лаг., бяроз. Шатал.), — дэмінутыўная форма ад конь (гл.). Названы паводле знешняга падабенства (Фасмер, 2, 316; Шанскі, 2 (К), 299; Слаўскі, 2, 446). Першая лексема запазычана з рус. мовы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
дву... і двух...
Першая састаўная частка складаных слоў; абазначае: а) які мае дзве адзінкі таго, што паказана ў другой частцы, напрыклад: двухбаковы, двукоссе; б) які складаецца з дзвюх адзінак або мерай у дзве якія‑н. адзінкі, напрыклад: двухактовы, двухгадзінны, двухлітровы.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
васьмі...
Першая састаўная частка складаных слоў, якая азначае: 1) што прадмет мае восем аднолькавых прыкмет, напрыклад: васьміструнны, васьмівугольны; 2) што прадмет мае восем частак, раздзелаў або складаецца з васьмі якіх‑н. адзінак, намерам на восем адзінак, напрыклад: васьмітомны, васьмігадовы, васьмілітровы.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
мадзе́ць, ‑ею, ‑ееш, ‑ее; незак.
Разм. Жыць у цяжкіх умовах. [Сузан] не жыве, а мадзее.. Трэба лічыцца з кожным цэнтам. Лынькоў. // Бязмэтна існаваць; марнець. — Ну, дык як, дзяўчаты, жывяце? — Як гарох пры дарозе, — першая адказала Валя. — Не жывём, а мадзеем. Новікаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цыра́тавы, ‑ая, ‑ае.
Разм. Тое, што і цыратовы. У цыратавым фартуху, Маргарыта першая выскачыла з кухні і пабегла ў пярэднюю. Скрыган. [Песенька] выклікала ў памяці дзіцячыя тварыкі, цыратавыя нагруднікі. Лынькоў. [Янук] здымае сваю шапку, .. адкладвае цыратавую падшыўку і дастае адтуль .. лісток паперы. Кулакоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шкра́банне, ‑я, н.
Разм. Дзеянне паводле дзеясл. шкрабаць (у 1, 2 знач.), а таксама гукі гэтага дзеяння. Без стуку, нават без шкрабання адчынілася першая палавіна філёнчатых дзвярэй кабінета. Сабаленка. Раптам праз усе гэтыя гукі.. [Міхал Плышэўскі] пачуў шкрабанне каля дзвярэй на ганку. Чарнышэвіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Карго́злік ’слабы, невялікага росту чалавек’ (Мат. Маг.), з *карнагуз‑лік. Першая частка гэтага складанага слова да прасл. къгпъ (укр. корнай, рус. корный ’кароткі’), другая — гуз, гузна (гл.). Параўн. рус. кургузый < къгпъ‑ guzъ. Няясная трэцяя частка. Магчыма, да суфіксаў ‑еі‑ікь. Параўн. курдупель (гл.) < къгпъ‑dup‑elb (Лабко, Бел.-польск. ізал., 72).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Рара́ты (рора́ты) ’служба ў каталікоў пасля паўночы перад Раством’: пошли в косцёл на рораты (Нас.). Паводле аўтара слоўніка, з лац. aurorata ’?’ — відаць, народнаэтымалагічнае аднясенне да aurōra ’ранняя зорка’. Паводле Брукнера (463), польск. roraty ’першая ранняя імша ў перыяд адвенту ў каталікоў’ ад першых слоў псалма rorate соеіі (= спусціце росы, нябёсы).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сі́кась-на́кась ‘зігзагам’ (калінк., З нар. сл.). Рус. арл. си́кось‑ на́кось ‘крыва (надзець што-небудзь, шыць што-небудзь). Другую частку спалучэнняў Фасмер (3, 23) разглядае як на + касой (але, магчыма, тут было на + косъ, дзе кось ‘уласцівасць касога; адхіл’). Першая частка рыфмоўкі, магчыма, ад ско́са ‘скрыва’, параўн. рус. искось ‘тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)