◎ Нары́каціць (нарыкоціць) ’натрапіць, наскочыць незнарок’, ’набраць, назбіраць’ (ТС). Няясна, магчыма, звязана з парыцца ’наткнуцца, напароцца’ (ТС) ад рыць ’рыць, разграбаць’, нарынуць ’натрапіць’ (ТС) ад рынуць (гл.), параўн. балг. рина ’разграбаць, ачышчаць’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Скло́бка ‘від матыкі з жалезным пальцам замест лапаткі для чысткі ўнутры вялікіх прадметаў’ (Мат.), ‘скобля’ (Пятк. 1), скло́бка, шкло́бка ‘тс’ (ТС), склы́бка ‘тс’ (Шатал.), склэ́бка ‘тс’ (Сл. Брэс.), скло́бля ‘прылада для прыгатавання борці (нож з ручкай)’ (Сержп. Борт.). Укр. палес. скло́бка ‘прылада для здымання кары з дрэва’. Відаць, ад склобі́ць ‘здымаць кару з дрэва’ (ПСл), ‘скрэбці’ (ТС), ‘чысціць рыбу, скрэбці малую бульбу’ (Вешт.), што ў выніку метатэзы з скаблі́ць ‘ачышчаць кару з дрэва; ачышчаць бульбу ад шалупіння’ (Варл., Бяльк., Касп.), ‘часаць’: скабліла ногі (Касп.), ско́блыты ‘абіраць бульбу’ (Сл. Брэс.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вычыня́ць ’ачышчаць ад каласкоў зерне’ (Сцяшк.); ’вымятаць калоссе з абмалочанага збожжа’ (Шатал.). Польск. wyczyniać ’тс’. Гл. чыніць. У бел. можа быць як запазычаннем з польск., так і семантычным архаізмам; параўн. славен. činiti, činim ’прасяваць зерне’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лупаны́ ’камякі, бульбяная каша’, лупуны́ ’ляпёшкі з мукі і варанай тоўчанай бульбы’ (Бяльк.). Да лупі́ць 1 ’ачышчаць вараную бульбу ад лупінаў’. Аб суфіксе гл. Сцяцко (Афікс. наз., 26). Сюды ж лупанэ́ ’бульба ў мундзірах’ (Вешт.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лу́шчыць ’ачышчаць ад шалупін, якой-небудзь абалонкі’, ’узорваць цаліну, аблог’, ’разгрызаючы, ачышчаць ад шалупін і есці’, ’расколваць, біць’ (ТСБМ, Гарэц., Яруш., Шат., Сцяшк., Сл. ПЗБ, Ян.; КЭС, лаг.), лушчэць ’шастаць, шалясцець (аб саяне)’ (Ант.), лушчы́ць ’шамацець паперай’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ). Укр. лу́щити, рус. лу́щить, польск. łuszczyć, н.-луж. łušćiś, в.-луж. łušćić, чэш. luštiti, славац. lúštiť, славен. luščíti, серб.-харв. љу́штити, љушти̏т, luštiti, lušćiti, макед. луштам, лушʼтам, балг. лу́щя, лу́штя, лу́ште̂м, люштʼъ. Прасл. luščiti ’лушчыць’, ’знімаць верхняе покрыва’ ўтворана ад luska > луска (гл.), як ласка — лашчыць (Слаўскі, 5, 367–370; Фасмер, 2, 538; Бязлай, 2, 257; БЕР, 3, 533–534 з л-рай).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
луза́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак., што.
1. Разгрызаючы, ачышчаць ад шалупін і есці (гарбузікі, сланечнік і пад.); лушчыць (у 2 знач.). На адыходзе бабка.. насыпала.. [Стасю] гарбузікаў яшчэ і ў кішэню. — Бяры, унучак, па дарозе будзеш яшчэ лузаць. Вітка.
2. Тое, што і лушчыць (у 1 знач.). Лузаць гарох. □ Да самага снегу мы пакрысе лузалі сухія стручкі [фасолі], малацілі іх на падлозе пранікамі. Сяркоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
смарка́цца, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; незак.
Рэзкімі выдыхамі ачышчаць свой нос ад слізі. Чыр-р-р... Ч-ч-чыр... — аж шыпяць [сарокі]. Здаецца, нехта прастуджаны ў альшэўніку чысціць нос — смаркаецца. Пташнікаў. Крыўда агарнула Параску, крыўда на ўсіх, хто тут сядзіць, на маці, што плача ды ў хустку смаркаецца. Лобан. Верасневіч моцна на ўвесь двор смаркаецца, а потым старанна прыгладжвае валасы і азіраецца. Мурашка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Лама́чка ’прылада ламаць лён і каноплі, ачышчаць іх ад буйной кастрыцы’ (Сцяшк.; беласт., Сл. паўн.-зах.). Польск. lamaczka, чэш. мар. lamačka, славац. lamačka. Зах.-слав. прасл. рэгіяналізм lamačьka (Слаўскі, 4, 454). Бел. лексема — працяг мазавецка-падляшскага арэала (Фаліньска, Słown., 2 (2), к. 17). Да ламаць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
мыць, мы́ю, мы́еш, мы́е; мы́ты; незак.
1. каго-што. Ачышчаць ад гразі, бруду вадой з мылам ці якой-н. іншай вадкасцю.
М. дзіця.
Рука руку мые (прыказка: аб адносінах людзей, калі яны пакрываюць дрэнныя ўчынкі адзін аднаго).
2. што. Абліваць вадой паверхню чаго-н.; абмываць.
Рака бераг мые.
|| зак. вы́мыць, -мыю, -мыеш, -мые; -мыты і памы́ць, -мы́ю, -мы́еш, -мы́е; -мы́ты.
|| звар. мы́цца, мы́юся, мы́ешся, мы́ецца; зак. вы́мыцца, -мыюся, -мыешся, -мыецца і памы́цца, -мы́юся, -мы́ешся, -мы́ецца.
|| наз. мыццё, -я́, н. (да 1 знач.).
|| прым. мы́йны, -ая, -ае.
Мыйная машына.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
◎ Пілесава́ць (пілісуваць) ’біць’, ’ачышчаць лыка, рабіць яго белым’ (паўн.-усх., КЭС), славен. pelisniti ’ударыць’, ’даць аплявуху’, peliskniti, peliščiti, ре lis kat і ’біць па мордзе’. Міклашыч (236) супастаўляе славен. pelisnoti з бел. пялёскацца ’ўдараць, грукаць, біць’ і з літ. plaskuoti. ’ляскаць’, plekšnoti ’тс’, ’пляскаць’, plekštelėti ’пляснуць, ляснуць’. Гэтаксама Бязлай (3, 23). Гл. пялясы, пялёсы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)