Ляда́шчы 1 леда́шчы, ліда́шчый, лыда́шчый ’кволы, хілы; нядужы, слабы; дрэнны, нягодны; стары, струхлелы; збуцвелы; выцерты’ (Нас., Грыг., Бес., Яруш., Ант., Касп., Бір. Дзярж., Сцяшк., ТСБМ, Сл. ПЗБ), ’злы, сярдзіты, запальчывы’ (слуц., Жыв. сл.), ’нікудышні, пусты’; ’д’ябал’ (мін., КЭС), ’легкадумны’. Да ляда́шты (гл.). Сюды ж: ляда́шчына ’непатрэбная рэч’ (Нас.), ляда́шчыца, ліда́шчыца ’кепскі, дрэнны, сапсаваны’ (Мал., Булг., Кос.), ’нягодніца’ (паўд.-усх., КЭС), лядашчыцца ’паступаць дрэнна’ (Федар. Дад.).
Ляда́шчы 2 ’ледзяны, дужа халодны’ (валож., Жыв. сл.). Нерэгулярнае ўтварэнне ад лядакі́ ’ледзякі’ пры ад’ідэацыі ляда́шчы 1 і польск. lodowaty ’ледзяны’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Гі́рка (гы́рка) ’ніжняя шырокая частка збанка’ (Шатал.), ґі́рка ’збанок з адбітым горлам’ (Сл. паўн.-зах.). Параўн. укр. ги́рявий ’нізка астрыжаны’, ’сапсаваны, дрэнны’ (Грынч.), ги́рявий го́рщик ’збанок з адбітай верхняй часткай’. Паходжанне ўсх.-слав. *гыря няяснае (гл. Фасмер, і, 408; Рудніцкі, 619; там агляд розных версій). Прынамсі, адносна значэнняў ’нізка астрыжаны і да т. п.’ і ’збанок з адбітай верхняй часткай’ можна меркаваць, семантыка ’збанок з адбітай верхняй часткай’ (→ ’ніжняя шырокая частка збанка’) выводзіцца з ’нізка астрыжаны’. Тут нейкая метафара, назва па падобнасці. Параўн. Трубачоў, Эт. сл., 7, 222.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лука́вец ’ліслівец, хітрун’ (ТС), лука́ву ’ліслівы, хітры’ (ТС), лука́вы ’д’ябал’ (Нас.), смарг., шчуч., чэрв. лукава́ты ’звілісты’ (Сл. ПЗБ), ст.-бел. лукавый ’хітры’, ’падманны’, ’несправядлівы’, ’злы’ (Булахаў, Гіст. 115). Укр. лука́вий, рус. лука́вый, ст.-рус. лукавецъ ’каварны, вераломны, хітрун’, лукавный ’тс’, ’звілісты’, ’дрэнны’, лукавый ’тс’, ’грэшны’, ’д’ябал’, славен. lokȁv, серб.-харв. лу̀кав, лу̀кавац, макед., балг. лукав, лука́вец, ст.-слав. лѫкавъ ’благі, сапсаваны, клапатлівы, несумленны’. Утворана ад ст.-слав. лѫка ’падман, хітрасць’ — семантычны пераход ’гнуць’ > ’падманваць’ з’яўляецца нармальным (Міклашыч, 165; Бернекер, 739; Фасмер, 2, 532; Скок, 2, 328–329; Бязлай, 2, 148; БЕР, 3, 498).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
лама́ны і ло́маны, ‑ая, ‑ае.
1. Паламаны, сапсаваны, няспраўны. [Ярмоленка:] — Учора мы з Сяргеем цэлы дзень хадзілі па брыгадах — амаль нічога няма. Калёсы і тыя ламаныя. Сіўцоў.
2. Няправільны, скажоны (пра мову, гаворку, словы). Вечарам непадалёку ад крэпасці скаваў бранявік з рэпрадуктарам, і дыктар на ламанай рускай мове прапаноўваў здацца, абяцаючы жыццё. Лупсякоў.
3. Няроўны, загнуты пад вуглом. [Старшы лейтэнант] узяў з цвічка фуражку, насунуў па прывычцы глыбока на ламаныя густыя бровы. Мележ. Лінія .. палёту [самалёта] была ломаная, часам пакручастая. Алешка.
•••
Ламаная (ломаная) лінія гл. лінія.
Ламаны (ломаны) радок гл. радок.
Гроша ломанага не варты гл. варты.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
размы́ты, ‑ая, ‑ае.
1. Дзеепрым. зал. пр. ад размыць.
2. у знач. прым. Сапсаваны, разбураны плынню, вадою. Русіновічу сніўся сон: ён едзе з бацькам па размытай, калдобістай дарозе. Дамашэвіч. Штоноч сніцца венцяроўцам самалёт... Здаецца, не ходзяць яны па размытай грэблі ды балоце, а на самалёце птушкай крылатай носяцца. Чарот.
3. у знач. прым. Які не мае ярка акрэсленых абрысаў; няясны, невыразны. Сонца заходзіла за брудную, празрыстую павалоку. Яно не хавалася, але здавалася нейкім размытым. Лобан. Пабразгаў [вецер] заінелай клямкай, Асыпаў з хвоі снег і знік, А з воблака размытай плямкай Туманным выплыў маладзік. Грахоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
разви́нченный
1. прич. расшрубава́ны, разві́нчаны, мног. паразві́нчваны, раскру́чаны, мног. параскру́чваны;
2. прил., перен. раскле́ены, расхля́баны, разві́нчаны;
3. прил., перен. (о нервах) разві́нчаны, сапсава́ны;
4. прил., перен. (о походке) расхіста́ны.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
цэ́лы, -ая, -ае.
1. Такі, ад якога нічога не аддзелена.
На чыстым абрусе ляжаў ц. бохан хлеба.
2. Які поўнасцю ахоплівае што-н. (пра адрэзак часу, месца, прастору).
Ц. тыдзень.
Калона расцягнулася на цэлую вярсту.
3. Аб вялікай колькасці. вялікіх памерах, аб’ёме чаго-н.
Ц. кавалак сала.
Цэлая гара камення.
Ц. мех бульбы.
4. Не пашкоджаны, не знішчаны, не сапсаваны; не зношаны.
Пасля пажару у́ вёсцы хата засталася цэлая.
Чаравікі былі старыя, але цэлыя.
5. Не паранены, здаровы.
Ц. вярнуўся з вайны.
6. у знач. наз. цэ́лае, -ага, н. Што-н. адзінае, непадзельнае.
Адзінае ц.
○
Цэлы лік або цэ́лае — лік. які складаецца з цэлых адзінак, які не мае дробу.
◊
У цэлым —
1) ва ўсёй сукупнасці. цалкам;
2) увогуле, без падрабязнасцей.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
мёрзлы, ‑ая, ‑ае.
1. Які зацвярдзеў ад марозу. Чалавек пад бярозай кашлянуў і пайшоў прэч, загрукатаўшы ботамі па мёрзлай зямлі. Шамякін. Сухі вецер гнаў па мёрзлай раллі пясок. Ваданосаў. // Пакрыты лёдам, абледзянелы. Сонейка зірнула У мерзлае акно — І заззяла пышна Іскрамі яно. Журба. Як толькі Сцёпка параўняўся з адною хатай у сяле і зірнуў на яе мёрзлыя шыбы, ён адразу заўважыў гэта прагрэтае акеначка ў аконцы. Колас.
2. Сапсаваны ад холаду, ад марозу. Мёрзлая бульба.
3. Разм. Вельмі халодны, выстуджаны — аб памяшканні. [Чарноў:] — Дай .. [каню] на месяц аўса ды пастаў яго ў сапраўдную канюшню, а не ў гэту мёрзлую яму — .. і ты яго не пазнаеш. Васілевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
све́жы, -ая, -ае.
1. Толькі што падрыхтаваны або атрыманы, не сапсаваны, а таксама такі, якога не кранула апрацоўка (вэнджанне, саленне, кансерваванне і пад.).
Свежыя кветкі.
Свежыя ягады.
С. чай.
Свежае мяса.
2. Які не быў у карыстанні, ва ўжыванні.
Свежыя фіранкі.
3. Пра ваду, паветра: чысты, нічым не забруджаны, які часта абнаўляецца.
У хаце свежае паветра.
Свежая вада.
4. Халаднаваты, не вельмі цёплы.
Вечар досыць с.
С. вецер.
5. Які не страціў сваёй яркасці, натуральнай афарбоўкі.
Фарба на сценах не пажухла, была як свежая.
Свежае сена (ярка-зялёнае).
6. Выразны, новы або арыгінальны.
Свежыя ўражанні.
Свежая думка.
С. погляд на праблему.
7. Поўны сіл, энергіі, здаровы (пра чалавека).
Са свежымі сіламі працаваць (адпачыўшы, паспаўшы).
8. Які нядаўна ці толькі што з’явіўся; новы.
С. нумар штотыднёвіка.
Свежыя чуткі (пакуль нікому невядомыя).
|| наз. све́жасць, -і, ж.
Не першай свежасці (не свежы).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Про́мзлы ’чуць закіслы; ні салодкі, ні кіслы (пра малако)’ (полац., Нар. сл.; в.-дзв., красл., Сл. ПЗБ). З *промзглы > параўн. рус. про́мзглый ’пракіслы, прагорклы; затхлы, сапсаваны, той, які загніў’, про́мзгнуть ’псавацца, гніць, горкнуць’, мзга ’гніль, цвіль, сырое надвор’е’, мзглой, мо́зглый ’друзлы, вялы, гнілы з сярэдзіны, прэлы’. Фасмер (2, 617) на аснове параўнання з рус. мозглый (гл. прамосклы) узнаўляе праформу *мъзга. Тады, відаць, да мазго́ліць ’пэцкаць; біць’, мазгля́вы (гл.). Параўноўваецца з грэч. μύσος (з *μύδος) ’ганьба; апаганенне’, ст.-ірл. mosach ’нячысты’, н.-ням. mussig ’брудны’, лат. мн. л. mudas ’гнілыя водарасці’, літ. мн. л. músos ’цвіль’ (Міклашыч, 207; Буга, РФВ, 72, 198 і наст.). Набліжэнне да літ. mazgóti ’мыць, паласкаць’, ст.-інд. máyjati ’ён апускае’, Фасмер (там жа) лічыць менш верагодным. Параўн. мазглявы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)