мечано́сец, ‑носца, м.
Гіст.
1. Член нямецкага рыцарскага ордэна, заснаванага ў 1202 г. для захопу Прыбалтыкі, гербам якога быў меч і крыж.
2. Сярэдневяковы воін, узброены мячом. // Слуга рыцара, які насіў за ім меч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ На́ўхрасць ’накрыж’ (Ян.), на́ўхрысць ’тс’ (Бяльк.), на́ў‑ хрэст ’тс’ (Кос.). Да хрэст ’крыж’, магчыма, пад уплывам хрусці ’хрэсці, масць у картах’, хрысціць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
перахрысціць; перажагнаць (абл.) □ палажыць крыж
Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)
збуцве́лы, ‑ая, ‑ае.
Які збуцвеў; сапрэлы, струхлелы, спарахнелы. Саламяныя стрэхі, крытыя шмат гадоў назад, асунуліся, паразлазіліся, паказвалі свае збуцвелыя рэбры і цёмныя правалы. Колас. Воддаль .. нахіліўся да зямлі зложаны .. даўнішні збуцвелы крыж, парахня-парахнёй. Пташнікаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Крыжы́ 1 ’козлы пад ляжачы вулей’ (З нар. сл.). Параўн. крыжак 2 (гл.).
Крыжы́ 2 ’прылада для размотвання маткоў пражы’ (Жд. 3). Гл. крыж 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Раскрэ́сы ’скрыжаванне, перакрыжаванне дарог, развілка’ (Мат. Гом.; чач., Жыв. НС), роскрэ́сны ’перакрыжаваны, скрыжаваны’: роскрэсные дорогі (ТС). Прыставачнае ўтварэнне ад крэст ’крыж’, параўн. перакрэст, перакрэ́сніца (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Раскрышчэ́ння, роскрышчэ́нье ’скрыжаванне дарог’ (лун., Шатал.). Да крыж 1 (гл.) з заканамернымі фанетычнымі зменамі на стыку марфем; параўн. аналагічныя, але з захаваннем этымалагічнага кораня раскрыжаванне, крыжавыя дарогі і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
крыжава́цца, ‑жуецца; незак.
Размяшчацца крыж-накрыж, перасякацца. Як жа здзівіліся і ўзрадаваліся прыяцелі, калі, па шчаслівай выпадковасці, сустрэліся на дарозе, там.. дзе яна крыжавалася з павароткаю на вакзал! Колас. / у перан. ужыв. Мінулае і сучаснасць крыжуюцца на ўсім працягу рамана. Юрэвіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Перахрэсце ’скрыжаванне (вуліц)’ (Нар. Гом.). Да пера- і хрэст (гл.), суф. *‑ьje (< ц.-слав. крьсть ’крыж’ < ’распяцце’ < ’Хрыстос’ < ст.-в.-ням. krislb, christь ’Хрыстос’), параўн. л ітаратурнае перакрыжаванне, рус. перекресток і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
абгла́дзіць, ‑джу, ‑дзіш, ‑дзіць; зак., каго і што.
1. Зрабіць паверхню чаго‑н. роўнай, гладкай; збольшага апрацаваць. [Сымон:] Ёмкі будзе крыж. Збольшага абчасалі і запілавалі з Данілкам, засталося толькі трохі абгладзіць, і ўсё будзе гатова. Купала.
2. Разм. Зрабіць гладкім, адкарміць. Абгладзіць парсюка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)