Прафе́сар ’вышэйшае вучонае званне выкладчыка і супрацоўніка вучэбных устаноў’, ’вялікі знаўца чаго-небудзь’ (ТСБМ). Ст.-бел. професоръ ’настаўнік, прафесар’ (XVI–XVII стст.) праз польск. profesor (Булыка, Запазыч., 268); пасля, магчыма (але неабавязкова), праз рус. профе́ссор з ням. Professor, крыніца ў лац. professor ’публічны настаўнік’ ад profiteor ’адкрыта аб’яўляць (аб прадмеце сваіх заняткаў, аб сваёй спецыяльнасці)’ (гл. Фасмер, 3, 384; Банькоўскі, 2, 780).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ад’ю́нкт, ‑а, М ‑кце, м.
1. У СССР — аспірант вышэйшых навучальных ваенных устаноў.
2. У Заходняй Еўропе і ў дарэвалюцыйнай Расіі — малодшая навуковая пасада, памочнік прафесара, акадэміка, а таксама асоба, якая займае гэту пасаду.
[Ад лац. adjunctus — прылічаны.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
швейца́р, ‑а, м.
Вартаўнік ля знадворных дзвярэй у пад’ездах устаноў, рэстаранаў, гасцініц і жылых памяшкаяняў. [Краўчанку] прыпыніў швейцар: — Уваход забаронены, таварыш. Мікуліч. Я з абурэннем патрабую прапусціць матку, але швейцар і слухаць не хоча. Мядзёлка.
[Ням. Schweizer.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
надбудо́ва, -ы, мн. -ы, -до́ў, ж.
1. гл. надбудаваць.
2. Тое, што надбудавана.
Цагляная н. дома.
3. Сукупнасць ідэй і поглядаў грамадства (палітычных, прававых, рэлігійных, мастацкіх, філасофскіх), адпаведных ім устаноў і ідэалагічных грамадскіх адносін, якія вызначаюцца эканамічным базісам і, у сваю чаргу, уздзейнічаюць на яго.
|| прым. надбудо́ўчы, -ая, -ае (да 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
канто́ра, ‑ы, ж.
Агульная назва ўстаноў або аддзелаў прадпрыемства з адміністрацыйна-гаспадарчымі функцыямі, а таксама памяшканне такіх устаноў і аддзелаў. Раённая кантора сувязі. Кантора лясніцтва. □ Нарміроўшчык Змітрок Хітрык прынёс у кантору на подпіс пачак нарадаў. Прокша.
[Ням. Kontor.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
радыяло́гія, ‑і, ж.
Навука, прадметам вывучэння якой з’яўляецца тэорыя і практыка выкарыстання крыніц іанізуючых выпрамяненняў для дыягностыкі і лячэння захворванняў. Кафедра радыялогіі. □ У практыку работы медыцынскіх устаноў .. укараняюцца навейшыя дасягненні біялогіі, фізікі, хіміі і радыялогіі. «Звязда».
[Ад слова радый і грэч. logos — вучэнне.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прафе́сар, ‑а, м.
Вышэйшае вучонае званне выкладчыка навучальных устаноў і супрацоўніка навуковых і лячэбных устаноў, якія кіруюць навукова-даследчай і лячэбнай работай; пасада, якую займае той, хто мае такое званне. // Асоба, якая мае такое званне. У адну і тую ж хвіліну прыходзілі выкладчыка, прафесары. Лынькоў. [Рыгор Пятровіч:] — Яе павінны вылечыць! Яна павінна жыць.. Мы даручым яе лепшым прафесарам!.. Шамякін. // Жарт. Вялікі знаўца чаго‑н. Ёсць сотні самых дробязных спраў, у якіх яна перад ім — прафесар. Лупсякоў. Міхальчук жартоўна заўважыў: — Ды ты ж у нас на гэта [на вылічэнні] прафесар. Якімовіч.
[Ад лац. professor — выкладчык, настаўнік.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
молодёжь мо́ладзь, -дзі ж., мн. нет;
Всесою́зный Ле́нинский Коммунисти́ческий Сою́з Молодёжи ист. Усесаю́зны Ле́нінскі Камуністы́чны Саю́з Мо́ладзі;
уча́щаяся молодёжь навучэ́нская (вучнёўская, шко́льная) мо́ладзь, мо́ладзь навуча́льных устано́ў.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Навучэ́нец ’вучань старшых класаў, слухач сярэдніх навучальных устаноў’ (ТСБМ). Наватвор 30‑х гадоў для перадачы рус. учащийся; упершыню ўведзена ў норму РБС–53 (гл. Лужанін у зб. Слова наша роднае. Мн., 1986, 97), аўтарства прыпісваецца П. Глебку (Маладосць, 1981, 9, 172; Каўрус, Мова народа, мова пісьменніка. Мн., 1989, 219). Ад навуча́цца ’праходзіць курс навучання’, што ў сваю чаргу калькуе рус. обуча́ться ’тс’, якое належыць да сферы канцылярска-адміністрацыйнай лексікі.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
наро́дны, -ая, -ае.
1. гл. народ.
2. Які належыць усяму народу, дзяржаўны.
Народная гаспадарка
3. Цесна звязаны з народам, уласцівы духу народа, яго культуры, светапогляду.
Народная паэзія.
4. У складзе некаторых назваў устаноў, арганізацый, пасад.
Н. суд.
Н. кантроль.
5. У складзе ганаровых званняў якія надаюцца дзеячам культуры.
Н. паэт. Н. мастак.
|| наз. наро́днасць, -і, ж. (да 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)