архітэкто́ніка, ‑і, ДМ ‑ніцы, ж.

1. У архітэктуры, выяўленчым мастацтве, літаратуры, музыцы і кіно — будова мастацкага твора, арганічная ўзаемасувязь яго галоўных і другарадных элементаў; кампазіцыя.

2. Агульная карціна геалагічнай будовы, асаблівасцей залягання або знаходжання горных народ той або іншай мясцовасці.

[Ад грэч. architektonik — будаўнічае майстэрства.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

зару́ка, ‑і, ДМ ‑руцы, ж.

Залог, гарантыя. Адно толькі цешыла сэрца: народ не хоча змірыцца з такім ладам. І ў гэтым — зарука перамогі. Колас. Зарука творчых поспехаў савецкай літаратуры ў шчыльнай, самай цеснай сувязі пісьменнікаў з практыкай сацыялістычнага будаўніцтва. Галавач.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

расшы́ва, ‑ы, ж.

Вялікае паруснае судна, з вострым носам і кармой, звычайна пласкадоннае (плавалі даўней па Волзе і Каспійскім моры). Шумеў, хваляваўся народ той шчаслівы, — Нашчадкі пятроўскіх старых рачнікоў, Якія вадзілі па Волзе расшывы І бралі асадай у туркаў Азоў. Калачынскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

тупагало́вы, ‑ая, ‑ае.

Разм. Тупы, разумова абмежаваны, някемлівы. Да канца цёплых дзён я сцярог у Пстрычкі сад і вучыў двух яго «недаросткаў», тупагаловых хлапцоў. Гарэцкі. [Камісар:] — Тупагаловыя дурні! Яны не могуць зразумець, што партызаны і народ — гэта адно цэлае, непарыўнае. Шамякін.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

узрыўні́к, ‑а, м.

Спецыяліст па ўзрывах горшых народ. [Аляксей:] — У Міколы ў вашага, што? Нічога, узрыўнік на шахце. Дык такая спецыяльнасць і ў нашага Яшкі Астапёнкава ёсць. Чыгрынаў. Часам узрыўнікі забіраюцца ў такое месца, куды нават самаму спрактыкаванаму шахцёру далезці нялёгка. Кулакоўскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шча́сны, ‑ая, ‑ае.

Разм. Тое, што і шчаслівы. Я шчасны, што сынам быць гэтай зямлі Мне лёсам наканавана. Барадулін. Кастрычнік долю шчасную Прынёс у родны край. Астрэйка. Работай мірнай, шчаснай Заняты твой народ: Рабочы і калгаснік, Вучоны і пілот. Глебка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

эро́зія, ‑і, ж.

1. У геалогіі — разбурэнне горных народ, паверхні зямлі вадой, ільдом або ветрам. Ледніковая эрозія. Эрозія глебы.

2. У тэхніцы — разбурэнне паверхні металаў пад уздзеяннем механічных фактараў ці электрычных разрадаў.

3. У медыцыне — утварэнне язваў на паверхні эпітэлію.

[Лац. erosio — раз’яданне.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

вы́ступіць сов., в разн. знач. вы́ступить; (сделаться заметным — ещё) проступи́ть; обозна́читься; прочерти́ться;

в. з прамо́вай — вы́ступить с докла́дом;

незаўва́жаная ране́й ры́са яго́ хара́ктару ~піла наве́рх — не заме́ченная ра́нее черта́ его́ хара́ктера вы́ступила нару́жу;

атра́д ~піў у пахо́д — отря́д вы́ступил в похо́д;

наро́д ~піў су́праць захо́пнікаў — наро́д вы́ступил про́тив захва́тчиков;

пот ~піў на лбе — пот вы́ступил (проступи́л) на лбу;

са змро́ку ~піў сілуэ́т — в темноте́ обозна́чился (прочерти́лся) силуэ́т

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

пле́мя, -мя і -мені, Д -мю і -мені, В -мя, Т -мем і -менем, М (аб) -мі і -мені, мн. плямёны, -мён і -мёнаў, н.

1. У дакласавым грамадстве: этнічная і сацыяльная супольнасць людзей, звязаных родавымі адносінамі, агульнай мовай і тэрыторыяй.

Першабытныя плямёны.

2. перан. Народ, народнасць (уст.).

3. перан., адз. Людзі, пакаленне людзей (высок.).

П. змагароў.

◊

На племя (спец.) — для атрымання патомства.

|| прым. племянны́, -а́я, -о́е (да 1 знач.).

П. быт.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

Славяні́н, славя́не ‘група роднасных па паходжанні і блізкіх па мове народаў’ (ТСБМ). Параўн. укр. словʼяни́н, словʼя́ни, рус. славяни́н, славя́не, стараж.-рус. словѣне — назва ўсходнеславянскага племені паблізу Ноўгарада, словѦне, польск. Słowianie ‘славяне’, в.-луж. Słowjan, Słovjanojo, н.-луж. Słowjan, чэш. Slovan, Slované, славац. Slovan, Slovania, серб.-харв. Сло̀вен, Slavén, Слове́ни, Slavéni, Сло̀венин, славен. Slovān, Slováni, Slovéni, балг. славя́нин, славя́ни, макед. Словен(ин), Словени, ст.-слав. словенинъ, словѣне у адносінах да славянскага племені вакол Салуні. Прасл. *slověninъ, мн. л. *slověne, с.-лац. Sclavi, Sklavini, Sclaveni ‘славяне’, с.-грэч. Σκλαβηνοί ‘славяне’. Асноўныя версіі: Трубачоў (Этимология–1980, 12–13) найбольш перспектыўнай лічыць версію Якабсона (IJSLP, 1959, 1–2, 271) ад *slovo (гл. слова), які спасылаецца на аналогію ў стараж.-рус. кличане ‘паляўнічыя, якія падымаюць звера крыкам’: кличь (гл. клікаць), а таксама на апазіцыю словѣне — нѣмци; але сам Трубачоў прапануе ўтвараць *slověninъ не ад імя, а ад дзеяслова *slovǫ, *sluti (гл. слыць) ‘зразумела гаварыць’ — ‘быць гучна аклікнутым’ з суф. ‑jan, параўн. ст.-рус., рус.-ц.-слав. слути, слову ‘лічыцца, называцца, славіцца’ (таксама Глухак, 561), роднасным і слав. *slava (гл. слава). Супраць роднасці з *slovo Фасмер (3, 663), які лічыць, што ўтварэнні на ‑ěninъ, ‑aninъ сустракаюцца толькі ў вытворных ад назваў месцаў, таму разглядае слова як вытворнае ад гідроніма, параўн. стараж.-рус. Словутичь — эпітэт Дняпра, Слуя — рака ў былой Смаленскай губ., гідронімы польск. Sława, Sławinica, серб.-харв. Славница, якія набліжаюць да грэч. κλύζω ‘адмываю’, лац. cluō ‘ачышчаю’, cloāca ‘каналізацыйны сток’. Іншыя версіі — ад уласных імён на ‑slav (Бадуэн дэ Куртэнэ, JP, 3, 62 і наст.; супраць Мікала, РФВ, 48, 271); супастаўленне з грэч. λαός, λϜαός ад σλαϜός ‘народ’ (Мікала, там жа). У сувязі з гэтай думкай параўн. гоц. piuda ‘народ’, ням. deutsch ‘нямецкі’, лац. teutōnes ‘немцы’ ад і.-е. *teut ‘народ’; гл. Младэнаў, 588–589; Скок, 3, 281–283; Бернштейн, Фонетика, 90–91. Агляд літ-ры гл. яшчэ БЕР, 6, 834 і наст., ЕСУМ, 5, 307; SEK, 4, 320; Бязлай, 3, 265; Трубачоў, Этногенез₂, 93, 312, 335–336 і інш.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)