дабра́ць сов.
1. в разн. знач. добра́ть;
д. не́калькі чалаве́к да по́ўнага шта́ту — добра́ть не́сколько челове́к до по́лного шта́та;
д. матэ́рыі на пла́цце — добра́ть мате́рии на пла́тье;
д. а́ркуш — полигр. добра́ть лист;
2. (што да чаго) подобра́ть (что по чему; что к чему);
д. што-не́будзь да гу́сту — подобра́ть что́-л. по вку́су;
д. крэ́сла да гарніту́ра — подобра́ть стул к гарниту́ру;
◊ ла́ду не д. — то́лку не доби́ться;
ро́зуму не д. — ума́ не приложи́ть
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
не́йкі мест. неопр., м.
1. (неизвестно какой) како́й-то; (в сочетании с фамилией — ещё) не́кто;
жыў там н. лясні́к — жил там како́й-то лесни́к;
н. Івано́ў — не́кто Ивано́в;
2. (точно не определённый) како́й-то, не́кий, не́который;
н. час сябры́ ішлі́ мо́ўчкі — како́е-то вре́мя друзья́ шли мо́лча;
3. (при сравнении со свойствами чего-л.) како́й-то;
гэ́та н. звер, а не чалаве́к — э́то како́й-то зверь, а не челове́к;
◊ ~кім чы́нам — каки́м-то о́бразом
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
шчы́ры
1. и́скренний, открове́нный, чистосерде́чный; прямо́й;
~рае прызна́нне — и́скреннее (открове́нное, чистосерде́чное) призна́ние;
~рыя пачу́цці — и́скренние чу́вства;
2. (интимный) задуше́вный;
~рыя размо́вы — задуше́вные разгово́ры;
3. (дружелюбный) серде́чный, душе́вный;
ён быў такі́ ш. — он был тако́й серде́чный (душе́вный);
4. (лишённый искусственности) непритво́рный, безыску́сственный;
~рае здзіўле́нне — непритво́рное удивле́ние;
5. (работающий с усердием) усе́рдный;
~рая пра́ца — усе́рдный труд;
6. (простой, доверчивый) простосерде́чный;
ш. чалаве́к — простосерде́чный челове́к;
◊ ад ~рага сэ́рца — от чи́стого се́рдца;
~рая пра́ўда — чи́стая пра́вда
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
све́жий
1. све́жы;
све́жий хлеб све́жы хлеб;
све́жая ры́ба све́жая ры́ба;
на све́жем во́здухе на све́жым паве́тры;
све́жее бельё све́жая бялі́зна;
све́жий след све́жы след;
све́жий цвет лица́ све́жы ко́лер тва́ру;
све́жие но́вости све́жыя наві́ны;
све́жие си́лы све́жыя сі́лы;
све́жий челове́к све́жы чалаве́к;
2. (прохладный) я́драны, халаднава́ты, све́жы;
све́жий ве́тер халаднава́ты (све́жы) ве́цер;
◊
све́жая волна́ мор. (даво́лі) мо́цная хва́ля;
свежо́ в па́мяти до́бра по́мніцца;
свежо́ преда́ние, а ве́рится с трудо́м мно́га чу́ецца, ды ма́ла ве́рыцца.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
чувстви́тельный
1. (восприимчивый) чуллі́вы; (чуткий) чу́лы; (впечатлительный) ура́злівы;
до́брый и чувстви́тельный челове́к до́бры і чуллі́вы (чу́лы) чалаве́к;
чувстви́тельные не́рвы чуллі́выя не́рвы;
2. (ощутимый) адчува́льны; (заметный) прыме́тны, разг. прыкме́тны; (значительный) зна́чны;
чувстви́тельный уда́р адчува́льны ўдар;
чувстви́тельная ра́зница прыме́тная (адчува́льная, зна́чная) ро́зніца;
чувстви́тельная утра́та зна́чная стра́та;
3. (сентиментальный) сентымента́льны; (нежный) пяшчо́тны; (трогательный) чуллі́вы;
чувстви́тельный рома́нс сентымента́льны рама́нс;
чувстви́тельный взгляд пяшчо́тны по́гляд;
4. спец. адчува́льны;
чувстви́тельный элеме́нт адчува́льны элеме́нт;
чувстви́тельные не́рвные воло́кна адчува́льныя нерво́выя вало́кны.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Басурма́н 1 ’басурман’, ст.-бел. бесурман, бесурмянин, бусурмянин (Булыка, Запазыч.), рус. басурма́н, бусурма́н, ст.-рус. бесерменин, бесурменин, укр. басурма́н, бусурман. Запазычанне з цюрк. моў, дзе адпаведнае слова азначае ’мусульманін’. Параўн. тат., казах. musulman, тур. müslim, müslüman, müsürman, кірг., кумык., балкар. busurman (цюрк. словы з перс.). Меліаранскі, ИОРЯС, 10, 4, 113–116; Шэльд, Slavia, 2, 290; Фасмер, 1, 132; Дзмітрыеў, Тюрк. эл., 19 (< тат.); Шанскі, 1, Б, 54 (падтрымлівае тат. версію); Рудніцкі, 270–271, гл. яшчэ Сольмсен, KZ, 37, 590. Варыянт тыпу бесурман і пад. лічыцца запазычаннем з цюрк. дыял. варыянта (гл. Фасмер, 1, 160). Параўн. басурма́н 2.
Басурма́н 2 ’заняпалы чалавек’ (Касп.). Ужыванне ў якасці экспрэсіўнага слова басурма́н 1 (гл.) ’мусульманін’. Таксама і ў іншых мовах. Параўн. рус. дыял. бусурма́н ’разбойнік’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бурва́лак 1 ’невялікі ўзгорак, сухое месца на нізіне’ (Янк. Мат.). Відаць, памяншальнае ад *бурва́л, параўн. рус. бурева́л (Даль) ’лес паломаны і звалены бурай’, бел. бурава́л (да буря, бура і валіць, валить). Невядома ці ёсць нейкая сувязь з літ. bùrvalkis ’сцежка, пратаптаная статкам жывёлы’ ці ст.-літ. burvalkas ’прадмесце’ (прус. burwalkan ’двор’). Аб літ. словах гл. Фрэнкель, 1, 533.
Бурва́лак 2 бушва́лак (жарт.) ’кавалак бервяна; моцны, прысадзісты (камлюкаваты) чалавек’ (Сцяц.). Няясна. Магчыма, таго ж паходжання, што і бурвалак 1, г. зн. < *бурва́л < бурава́л. Ускосна аб гэтым сведчыць і другая форма — бушва́лак, якая (з лінгвагеаграфічных меркаванняў: зах.), здаецца, з’яўляецца паланізаванай формай ад бурва́лак (параўн. польск. burza ’бура’). Непакупны (Latv. Vest., 1973, № 2, 81) лічыць гэта слова магчымым балтызмам (прус. burwalkan двор і г. д.’). Няпэўна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Біць. Рус. бить, укр. би́ти, ст.-рус., ст.-слав. бити, польск. bić, чэш. bíti, балг. би́я, серб.-харв. би̏ти і г. д. Прасл. biti bii̯ǫ. Корань дыфтангічны *bhei̯‑. Параўн. грэч. φιτρός ’ствол дрэва, кол, калода’, ст.-в.-ням. bīhal ’сякера’ (ням. Beil), ірл. benim (*bnināmi) рэжу, б’ю і г. д.’ Бернекер, 117; Траўтман, 33; Фасмер, 1, 169; Слаўскі, 1, 31. Махэк₂ (54–55) рэканструюе biti bьjǫ. Ад слав. biti ўтворана шмат розных вытворных: bi‑dlo (параўн. бел. бі́ла ’спінка ложка; язык у звоне і г. д.’, бі́ліцы ’набіліцы’), bi‑čь ’біч’, bi‑tva ’бітва’; асабліва многа форм ад *bi‑t‑ (біта́; бітка ’падбітае яйцо; снапы, раскладзеныя на таку для малацьбы; ахапак сухога лёну; вялікая суконная хустка’ < ’бітая хустка’; біту́к ’коўдра, палавік’; біту́н ’задзірысты чалавек’ і г. д.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жыг ’імгненне’, ’хуткі скачок, хуткі ўкус’, ’нечаканы ўдар’ (Нас.), ’хуткае запальванне’ (Бяльк.). Рус. дыял. смал. жиг ’раптоўны рух; укус’, славац. žih ’агонь, запал’, славен. žig ’агонь, пажар’, ’наганяй’, серб.-харв. жи̑г ’кляймо, пячаць’, уст. ’металічны прут для падпальвання марціры’, балг. дыял., макед. жиг ’кляймо’, ’жыгала’, ’туга, сум’. Параўн. жыга ’хуткі чалавек’, жэг ’імгненна, хутка’ і іх іншаслав. адпаведнікі. Ад слова жыгаць ’бліскаць’ = ’хутка гарэць’, ’хутка свяціць’, адкуль бярэцца сема ’хутка’ (параўн. ням. blitzen ’бліскаць’, Blitz ’маланка’, Blitzbote ’хуткі кур’ер’, параўнанне ў розных мовах, як маланка ’хуткі’), шляхам усячэння афіксальнай часткі дзеяслова і ўтварэння бязафікснага назоўніка. Лат. žigls ’хуткі’, якое ўзводзяць да літ. žygis ’аднаразовы ход, паход, раз’ (Мюленбах-Эндзелін, 4, 809; Фрэнкель, 1308), магло зазнаць (але не абавязкова) уплыў бел. жыг.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Зары́ць, зоры́ты ’спаліць (на сонцы збожжа)’ (кобр., Жыв. сл.), зоры́тысь ’даспяваць’, ’загараць’ (драг., Клім.). Рус. дыял. зо́рить ’пакідаць на корані для даспявання, даспяваць’. Славен. zoríti ’рабіць спелым’, серб.-харв. зо̀рити ’стаць спелым’. Ц.-слав. зорити ’даць даспець’. Таго ж кораня, што рус. зреть ’спець’ з іншай ступенню чаргавання галоснага: *zьr‑/*zor‑ з і.-е. *gʼer‑ ’спець, старэць, церці’: грэч. γέρων ’стары’, ням. Kerl уст. ’стары чалавек’, да гэтага ж кораня зерне. Старое значэнне захавалася ў зоры́тысь ’даспяваць’, адкуль ’спаліць (тое, што раскладзена на сонцы для даспявання)’. Фасмер, 2, 104–105; Траўтман, 371–372; Покарны, 1, 390–391; БЕР, 1, 656. А. Ф. Жураўлёў (пісьм. паведамл.), указваючы на абрад выстаўлення зерня для даспявання пад свет зорак, дапускае магчымасць сувязі з зорка, зорыць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)