Сярдзі́ты ’схільны сердаваць, злавацца’, ’злосны (пра чалавека)’, ’моцны ў сваім праяўленні, люты (пра мароз, вецер і пад.)’ (ТСБМ, Шымк. Собр., Байк. і Некр., Бяльк., Сержп. Прымхі, Жд. 1, ЛА, 5). Укр. серди́тий, рус. серди́тый, ст.-рус. сьрдитыи, польск. sierdzisty, славац. srditý, серб.-харв. ср̀дит, славен. srdít, балг. сърди́т, макед. срдит, ст.-слав. сръдитъ. Прасл. *sьrditъ, дэрыват *sьrdь (гл. сэрца), таму што яно лічылася цэнтрам эмоцый, у тым ліку гневу, параўн. гнеў альбо се́рцэ, гне́вацса альбо се́рдзіцса (Пятк. 2); гл. Фасмер, 3, 605; Міклашыч, 292; Траўтман, 302; ЕСУМ, 5, 217; гл. таксама сердаваць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
кле́тка¹, -і, ДМ -тцы, мн. -і, -так, ж.
1. Памяшканне з металічных або драўляных прутоў для птушак і жывёлін.
К. для папугаяў.
2. Спосаб складання некаторых матэрыялаў (дроў, дошак, цэглы і пад.) у выглядзе чатырохвугольніка.
Скласці дошкі ў клетку.
3. Квадрат, усякі чатырохвугольнік, начэрчаны на паверхні чаго-н.
Клеткі шахматнай дошкі.
Сшыткі ў клетку.
○
Грудная клетка — частка тулава, якая складаецца з рэбраў, грудзіны, пазванкоў і змяшчае ў сабе сэрца, лёгкія, стрававод.
|| памянш. кле́тачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак.
|| прым. кле́тачны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
скалану́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, -няце́, -ну́ць; -ні́; -ну́ты; зак.
1. каго-што. Прымусіць здрыгануцца, страсянуцца.
С. грушу.
Вецер скалануў дзверы.
Машыну скаланула на калдобіне (безас.).
2. што. Перамяшаць часцінкі вадкасці, страсянуўшы пасудзіну.
С. квас.
3. безас., каго-што. Перакрывіць, перасмыкнуць (пра сутаргавы рух).
Ад холаду яго скаланула.
4. перан., каго-што. Ахапіць, авалодаць (пра пачуцці, думкі); моцна ўзрушыць, усхваляваць.
Жаль скалануў сэрца маці.
5. перан., каго (што). Вымусіць каго-н. аддаць што-н. (разм.).
Калі скаланём, дык аддасць.
|| незак. скалана́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
дойти́ сов., в разн. знач. дайсці́;
◊
дойти́ до кра́йности дайсці́ да кра́йнасці;
дойти́ свои́м умо́м дайсці́ сваі́м ро́зумам;
дойти́ до то́чки дайсці́ да канца́;
дойти́ до се́рдца дайсці́ да сэ́рца.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
лі́тасцівы і літасці́вы, ‑ая, ‑ае.
Схільны да літасці; спачувальны, спагадлівы. Літасцівае сэрца. □ Жыццё ўсяму навучыць: Ад шчасця да бяды — Адзін, як кажуць, крок, І ад яе мы не застрахаваны... Дык ад гаротніка не адварочвайся убок, Будзь літасцівы, чалавечны і гуманны! Валасевіч.
•••
Божа (божачка) літасцівы! гл. бог.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
меланхо́лія, ‑і, ж.
1. Сумны настрой, нуда, туга. На сэрца наплыла крыўда, якая ўсё часцей і часцей псавала [Шалюту] настрой, наводзіла на яго цяжкую непазбыўную меланхолію. Дуброўскі.
2. Псіхічнае расстройства, якому характэрны прыгнечаны стан, беспрычынныя страхі, недарэчныя ідэі.
•••
Чорная меланхолія — вельмі дрэнны настрой, туга, якая гняце бесперастанку.
[Ад грэч. mélas — чорны і cholē — жоўць.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прыро́джаны, ‑ая, ‑ае.
1. Уласцівы ад нараджэння. Прыроджаны імунітэт. Прыроджаны парок сэрца. □ У яе быў прыроджаны такт і уменне трымаць сябе сярод школьнікаў. Колас.
2. Які ў найвышэйшай ступені валодае якімі‑н. уласцівасцямі, якасцямі для якой‑н. дзейнасці. Прыроджаны тэхнік. □ [Расолава:] — На маю думку, Іванова — прыроджаны хірург. Васілевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прыцьме́лы, ‑ая, ‑ае.
Які прыцьмеў, страціў сваю яркасць, бляск. Партрэт, схаваны ў вайну ў склепе, трохі быў пашкоджаны. Летась, будучы тут, мастак паднавіў яго, асвяжыў прыцьмелыя фарбы. Ліс. // Які адышоў на задні план, прызабыўся. Прыцьмелая ў дрымоце трывога раптоўным штуршком нібы ўдарыла.. [Івана] у самае сэрца. Быкаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
расшырэ́нне, ‑я, н.
1. Дзеянне паводле знач. дзеясл. расшыраць — расшырыць; дзеянне і стан паводле знач. дзеясл. расшырацца — расшырыцца. // Паталагічнае павелічэнне памераў (сэрца, сасудаў і пад.). Расшырэнне вен.
2. Расшыраная частка чаго‑н. Труба з расшырэннем.
•••
Расшырэнне Сусвету — павелічэнне з цягам часу адлегласці паміж касмічнымі аб’ектамі (зоркамі, галактыкамі).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
салда́цік, ‑а, м.
1. Памянш.-ласк. да салдат. Бабулька, відаць, мела добрае сэрца, пашкадавала салдацікаў: з цыбуляй вынесла і па агурку, і па кубку малака. Машара.
2. Дзіцячая цацка ў выглядзе салдата. Алавяны салдацік.
3. у знач. прысл. салда́цікам. У стаячым становішчы, стоячы. Скакаць у ваду салдацікам.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)