тэо́рыя, -і, мн. -і, -рый, ж.
1. Вучэнне, сістэма навуковых прынцыпаў, ідэй, якія абагульняюць практычны вопыт і адлюстроўваюць заканамернасці развіцця прыроды, грамадства, мыслення.
Т. пазнання.
2. Сукупнасць абагульненых палажэнняў, што ўтвараюць навуку або раздзел якой-н. навукі, а таксама сукупнасць правіл у галіне якога-н. майстэрства.
Лінгвістычная т.
Т. шахматнай гульні.
3. Думка, погляды, меркаванні аб чым-н., якія склаліся ў каго-н. (разм.).
У яго свая т. наконт гэтага пытання.
|| прым. тэарэты́чны, -ая, -ае (да 1 і 2 знач.).
Тэарэтычнае мовазнаўства.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
фармірава́цца, -ру́юся, -ру́ешся, -ру́ецца; -ру́йся; незак.
1. Складвацца, набываць пэўную форму, закончанасць, сталасць у выніку развіцця, змен.
Пэўныя рысы характару фарміруюцца ў дзяцінстве.
2. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Стварацца, арганізоўвацца (пра групу, калектыў і пад.).
Фарміруецца група народнага кантролю.
3. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Складацца з вагонаў, суднаў шляхам размяшчэння іх у пэўным парадку.
Фарміруецца цягнік на Берлін.
|| зак. сфармірава́цца, -ру́юся, -ру́ешся, -ру́ецца; -ру́йся.
|| наз. фармірава́нне, -я, н. і фарміро́ўка, -і, ДМ -о́ўцы, ж.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
зако́н в разн. знач. зако́н, -ну м.;
избира́тельный зако́н вы́барчы зако́н;
зако́ны обще́ственного разви́тия зако́ны грама́дскага развіцця́;
фонети́ческий зако́н фанеты́чны зако́н;
Бо́жий зако́н церк. Бо́жы зако́н;
◊
вне зако́на па-за зако́нам;
драко́новские зако́ны драко́наўскія зако́ны;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
накірава́нне, ‑я, н.
1. Дзеянне паводле дзеясл. накіраваць (у 3, 4 знач.).
2. Кірунак развіцця якога‑н. дзеяння. [Рыбнікаў:] Святое пачуццё нянавісці да ворага трэба трымаць у руках, даць яму разумнае накіраванне. Пара можа і лакаматыў рухаць, і кацёл узарваць. Крапіва.
3. Дакумент аб прызначэнні куды‑н. У той жа дзень .. [Люба] атрымала накіраванне на працу ў свой раён. Васілевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пяціго́дка, ‑і, ДМ ‑дцы; Р мн. ‑дак; ж.
1. Тое, што і пяцігоддзе (у 1 знач.). — Дзве пяцігодкі прастаіць, — азваўся з печы Лапко, закладаючы цэглу. Колас.
2. Пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі СССР. Гэта быў час, калі наша краіна набіралася індустрыяльнай сілы, выконваючы свае першыя пяцігодкі. Сабаленка.
3. Разм. Хто‑, што‑н. ва ўзросце пяці год. Яблыня-пяцігодка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сюсю́каць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Разм.
1. Размаўляючы, замяняць шыпячыя гукі свісцячымі.
2. перан. Падроблівацца пад узровень развіцця, склад думак, мову і пад. каго‑н. (звычайна дзіцяці). Нельга з дзецьмі на адным павышаным тоне размаўляць. Нельга і адно толькі сюсюкаць. Юрэвіч. // Абыходзіцца з кім‑н. як з малым дзіцем, няздольным адказваць за свае дзеянні; празмерна апякаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
уніка́льны, ‑ая, ‑ае.
Вельмі рэдкі, адзіны ў сваім родзе; выключны. Унікальная знаходка. Унікальны рукапіс. □ Аднак гэта песня з-за сцяны ўзрушыла мяне, давяла да нейкай унікальнай хваробы, якую ніякі доктар не адгадае і не вылечыць. Дуброўскі. Гаспадар пазнаёміў нас са сваёй сям’ёй і паказаў ўласную бібліятэку, якая здзівіла багаццем унікальных кніг па гісторыі развіцця грузінскай культуры і мастацтва. Хведаровіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адпаве́днасць ж.
1. соотве́тствие ср.;
а. вытво́рчых адно́сін ступе́ні развіцця́ прадукцы́йных сіл — соотве́тствие произво́дственных отноше́ний сте́пени разви́тия производи́тельных сил;
2. соотве́тственность, сообра́зность;
3. сообра́зность;
4. соразме́рность;
2-4 см. адпаве́дны 1, 2, 4;
◊ у ~ці — в соотве́тствии, в согла́сии
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Нагада́ць ’напомніць, прыпомніць, успомніць’ (ТСБМ). Хутчэй за ўсё запазычана на раннім этапе фарміравання літаратурнай мовы з укр. нагада́ти ’тс’, што ўжываецца і ў народнай мове, паколькі ўплыў суседніх больш развітых літаратурных моў на беларускую ў пэўныя перыяды яе развіцця быў зусім натуральным. Няма падстаў прыпісваць названаму слову «эмігранцкае» паходжанне, як гэта робіць Жураўскі (Беларуская мова і літаратура ў школе, 1988, 2, 14), супрацьпастаўляючы яго народна-дыялектнаму нагада́ць ’задумаць’ (Сл. ПЗБ). Гл. гадаць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Паме́р ’велічыня чаго-н. у адным або некалькіх вымярэннях; ступень, развіцця, велічыня, маштаб якой-н. з’явы, здарэння і г. д.’ (ТСБМ), ’плата натурай за памол’ (ТС, Мат. Гом.), паме́ра ’вымярэнне зямлі’ (Нас., Гарэц.). Укр. помі́р ’вымярэнне зямлі’, польск. pomiar ’вымярэнне, абмер, прамер’, чэш. poměr ’адносіны’, славац. pomer ’адносіны; сувязь’, серб.-харв. pómer ’зрушэнне, ссоўванне’. Аддзеяслоўны дэрыват ад памерыць < мерыць (гл.). З прычыны розніцы ў семантыцы, відаць, самастойныя ўтварэнні ў розных славянскіх мовах.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)