Каро́ва 1, укр. карова, рус. корова, чэш. kráva, в.-луж. krowa, палаб. korvo, польск. krowa, балг. крава, макед. крава, серб.-харв. кра̏ва, славен. kráva (прасл. korva). Пошукі этымону для гэтага слова заўсёды былі цяжкімі. Што датычыць старажытнасці, то відавочным з’яўляецца яго яшчэ балта-славянскае паходжанне. Параўн. літ. kárve ’тс’, ст.-прус. curwis ’вол’ (апошняе, магчыма, каш.-слав. паходжання: каш. karw ’стары вол’). Усе іншыя паралелі не з’яўляюцца надзейнымі, бо аўтары адпаведных этымалогій прымаюць за пастулат унутраную форму ’рагатая’, што трэба абгрунтаваць. Перш за ўсё, паколькі лац. cornu ’рог’, ст.-грэч. χέρας (χέρσας) і ст.-іран. srū, srva (Бернекер, 557) узыходзяць да k̑or‑u̯/kor‑n, мы б чакалі на балта-славянскім моўным грунце s‑пачатак, але прасл. korva не мае такіх паралелей ні ў адной з індаеўрапейскіх моў (нават калі лічыць паралелямі назвы сарны і лані). Так, ст.-прус. sirwis ’лань’ хутчэй, генетычна тоесна літ. šir̃vis ’шэры конь, заяц’ (яўная назва па колеру), šir̃vas ’шэры’. Прасл. sьrna ’сарна’ можна параўнаць са ст.-слав. срѣнъ ’белы’ (іншыя славянскія паралелі абазначаюць ’іней, шэрань’). Мы падтрымліваем іншую версію з унутранай формай не ’рагатая’, а ’жвачная’. Тады прасл. korva суадносіцца са ст.-інд. cárvate ’жуе’ (Махэк, KZ, 64, 262; Мартынаў, Слав. акком., 163). Сюды ж прасл. červo ’чэрава’ (адно са значэнняў — ’страўнік’). Спроба супаставіць korva з сапсаванай глосай Гесіхія χάρτην τήν βοῡν (χάρτην замяняецца на χάρτην) не пераконвае (Параўн. Трубачоў Эт. сл. 11, 108–109).

Каро́ва 2 ’назва грыба гаркуха, кароўка’ (Жыв. сл.). Гл. кароўка, кароўяха.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

обма́н м.

1. (ложь) падма́н, -ну м., хлусня́, -ні́ ж.;

2. (мошенничество) ашука́нства, -ва ср., падма́н, -ну м.;

◊

ввести́ в обма́н уве́сці ў падма́н, ашука́ць, падману́ць;

впасть в обма́н упа́сці ў падма́н, ашука́цца, падману́цца;

да́ться в обма́н даць сябе́ ашука́ць (падману́ць);

обма́н чувств падма́н пачу́ццяў;

обма́н зре́ния падма́н (ілю́зія) зро́ку.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ма́ло

1. нареч. ма́ла; (немного, чуть-чуть) тро́хі, крыху́;

хоть ма́ло жил, да мно́го ви́дел хоць ма́ла жыў, ды мно́га ба́чыў;

2. безл., в знач. сказ. ма́ла;

э́того ма́ло гэ́тага ма́ла;

◊

ма́ло ли а) (разве мало) хі́ба ма́ла;

ма́ло ли у нас люде́й! хіба́ ма́ла ў нас людзе́й!; б) (с мест. и нареч. кто, что, как, како́й, где, когда́) (ці) ма́ла;

ма́ло ли что быва́ет! (ці) ма́ла што быва́е!;

ма́ло ли где я мог его́ встре́тить! ма́ла дзе я мог яго́ сустрэ́ць!;

ма́ло ли что! ма́ла што!;

ма́ло того́, что ма́ла таго́, што;

ни мно́го, ни ма́ло ні мно́га, ні ма́ла;

и го́ря ма́ло і го́ра (кло́пату) ма́ла.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

які́ мест., м.

1. вопр. и относ. (о качестве, свойстве) како́й; (в знач. сказ. — ещё) како́в;

я. ко́лер? — како́й цвет?;

яка́я сяго́ння ра́ніца? — како́е сего́дня у́тро?;

я. ён з сябе́? — како́в он собо́й?;

я. ўраджа́й? — како́в урожа́й?;

2. вопр. и относ. (какой из нескольких) кото́рый, како́й;

я. малю́нак вам больш падаба́ецца? — кото́рый (како́й) рису́нок вам бо́льше нра́вится?;

я не зна́ю, у які́м до́ме ён жыў — я не зна́ю, в кото́ром до́ме он жил;

3. относ. кото́рый; каково́й; что; (в род. п. — ещё) чей;

стол, на які́м ляжы́ць кні́га — стол, на кото́ром лежи́т кни́га;

геро́й, по́дзвіг яко́га ўсім вядо́мы — геро́й, чей по́двиг всем изве́стен;

4. неопр., разг. (безразлично какой) како́й, како́й-нибудь, како́й-л.;

ці не бу́дзе яко́га даручэ́ння? — не бу́дет ли како́го (како́го-нибудь, како́го-л.) поруче́ния?;

5. неопр., разг. (приблизительно) како́й-нибудь;

праз яко́й паўгадзі́ны — че́рез каки́е-нибудь полчаса́;

праз які́х хвілі́н пяць — че́рез каки́х-нибудь пять мину́т;

6. (вопрос, восклицание) а) како́й, како́в, э́кий;

я. сад! — како́й сад!;

а лясы́ ж які́я? — а леса́-то каковы́?;

а паго́да ж яка́я! — а пого́да-то какова́!;

ах, яка́я ва́жнасць! — э́кая ва́жность!; б) (вовсе нет) како́й; (при сомнении — ещё) что;

яка́я ўжо там даро́га! — кака́я уж там доро́га!;

яка́я кары́сць — что по́льзы;

◊ хоць я. — хоть како́й;

я. б (там) ні быў — како́й бы (то) ни́ был;

які́м чы́нам (пара́дкам)? — каки́м о́бразом?;

я. такі́? — како́й тако́й?;

яшчэ́ я.! — ещё како́й!;

яко́га чо́рта — како́го чёрта;

які́м ве́трам зане́сла (прыне́сла)? — каки́м ве́тром (каки́ми ветра́ми) занесло́?;

калі́ што яко́е — в слу́чае чего́;

на яко́е лі́ха! — на кой чёрт, на кой шут;

ні ў яко́й ме́ры (ступе́ні) — ни в како́й ме́ре (сте́пени);

ні за які́я гро́шы — ни за каки́е де́ньги;

ні ў я́кім ра́зе — ни в како́м (ни в ко́ем) слу́чае;

які́я са́мі, такі́я і са́ні — погов. каки́е са́ми, таки́е и са́ни

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

дзіця́ и дзіцё (род. дзіця́ці, тв. дзі́цем и дзіцём) ср., прям., перен. ребёнок м., дитя́; младе́нец м.;

○ грудно́е дз. — грудно́й ребёнок;

◊ го́ркае дз. — ещё ребёнок;

у сямі́ ня́нек дз. без но́са — посл. у семи́ ня́нек дитя́ без гла́за;

чым бы дз. ні це́шылася, абы́ не пла́кала — погов. чем бы дитя́ ни те́шилось, лишь бы не пла́кало;

дз. не пла́ча, ма́ці не дагада́ецца — погов. дитя́ не пла́чет, мать не догада́ется

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ло́пнуць I сов. (крыльями, по плечу и т.п.) хло́пнуть

ло́пнуць II сов., в разн. знач. ло́пнуть;

мяч ~нуў — мяч ло́пнул;

струна́ ~нула — струна́ ло́пнула;

спра́ва ~нула — разг. де́ло ло́пнуло;

◊ цярпе́нне ~нула — разг. терпе́ние ло́пнуло;

хоць ~ні — хоть ло́пни;

каб ты ~нуў! — бран. чтоб ты ло́пнул!;

л. са сме́ху — ло́пнуть от сме́ха;

л. ад зло́сці — ло́пнуть от зло́сти;

л. ад за́йздрасці — ло́пнуть от за́висти;

л., як мы́льны пузы́р — ло́пнуть, как мы́льный пузы́рь

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

це́шыцца несов.

1. (кім, чым і без дап.) забавля́ться, развлека́ться; наслажда́ться, те́шиться;

ц. жыццём — наслажда́ться жи́знью;

2. (з каго, чаго) ра́доваться (глядя на кого, что);

ц. з дзяце́й — ра́доваться, гля́дя на дете́й;

3. (чым) утеша́ться, те́шиться, успока́ивать себя́;

ц. ду́мкай — утеша́ться (те́шиться, успока́ивать себя́) мы́слью;

4. (выражать чувство любви друг к другу) милова́ться;

◊ чым бы дзіця́ ні це́шылася, абы́ не пла́кала — погов. чем бы дитя́ ни те́шилось, лишь бы не пла́кало

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

навалі́цца, ‑валюся, ‑валішся, ‑валіцца; зак.

1. Налегчы, націскаючы сваім цяжарам. Чалавек, на якога наваліліся Сцяпан і Юзік, ёрзаўся пад сподам, стараючыся выбрацца наверх. Чорны. Прачнуўся Язэп ад таго, што хтосьці наваліўся, прыціснуў да ложка. Асіпенка. Камендант сеў у крэсла і наваліўся грудзьмі на стол. Корзун.

2. Напасці; абрушыцца. [Ермакоў] непакоіўся, каб атрады да часу не выдалі сябе, бо хацеў наваліцца нечакана. Мележ. Эсэсаўцам не ўдалося наваліцца на лагер нечакана. Шамякін. // З’явіцца ў вялікай колькасці. Навалілася машкара на збожжа. / перан. Аб з’явах прыроды. Мора глуха зараўло, навалілася на хвалярэзы. Васілевіч. Ноч навалілася на зямлю густой цемрай і нечаканым ветрам. Хомчанка.

3. перан. Дружна ўзяцца за якую‑н. работу; пайсці ў наступ на што‑н. «Трэба будзе дапамагчы.. [Булаю], — рашыў Алесь, — навалімся гамузам — справа рушыць хутчэй». Шыцік. Нам трэба ўсімі сіламі наваліцца на балота! «Звязда». // Накінуцца з прагнасцю на што‑н. [Старшы лейтэнант:] — Пасвілі.. [хлапчукі] цялят за вёскай і бульбу пяклі. Дык мы і наваліліся на іхнюю бульбу, ажно, небаракі, пячы не паспявалі. Чыгрынаў.

4. перан. Накапіцца, сабрацца ў вялікай колькасці; нахлынуць. Пачалося лета, а з ім і работа навалілася: касьба, а там і жніво. Колас. Але справы, якія наваліліся на.. [Максіма Сцяпанавіча] адразу, як толькі ён сеў за пісьмовы стол, неўзабаве ўзялі ўсю яго ўвагу. Карпаў. // Авалодаць, ахапіць (аб пачуццях, настроі і пад.). Ахуталі шэрыя хмары зямлю, І сум наваліўся на плечы гарою. Лужанін. // Нечакана спасцігнуць, напаткаць каго‑н. Бяда навалілася. Ліха навалілася. Хвароба навалілася. // Змарыць (аб сне, дрымоце). Змора, сон наваліліся на.. [Ганну] адразу — у момант сцерлі ўсе гукі, усе думкі. Мележ.

5. Разм. Нападаць у вялікай колькасці. Цяжка было даць веры, што ўсё гэта [кучы ламачча, зламаныя дрэвы] навалілася тут выпадкова. Маўр.

6. Разм. Накінуцца на каго‑н. з лаянкай, папрокамі. [Мікола Шклянка] мог ні за што ні пра што наваліцца на чалавека, аблаяць яго апошнімі словамі. Чарот. Шалюта яшчэ доўга сядзеў за сталом, курыў, пускаў дым у адчыненае акно і ўсё думаў, за што на яго наваліўся Варановіч. Дуброўскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

прамы́, ‑ая, ‑ое.

1. Роўна выцягнуты ў якім‑н. напрамку, без выгібаў, не крывы. Сёння сышоў адзін. І гэты пасажыр быў дэмабілізаваны сержант Сяргей Навашчокаў — малады, рослы чалавек. Адразу кідаліся ў вочы яго шырокі лоб, даўгія прамыя бровы. Чыгрынаў. А сасна, Упартая, прамая, Хоча зноў прабіцца да святла. Аўрамчык. // Які злучае напрасткі якія‑н. пункты. Апоўдні прамую дарогу на ўсход перагарадзіў высокі горны краж. Шамякін. // Гладкі, не пакручасты (пра валасы). Прамыя валасы. // Размешчаны ў цэнтры, не збоку. Была .. [Аксана] невялікага росту, ёмка складзеная, з густымі чорнымі валасамі, расчэсанымі на прамы рад. Васілевіч.

2. Які забяспечвае непасрэдную сувязь каго‑, чаго‑н. з кім‑, чым‑н. Прамая сувязь. □ У прамым вагоне Мінск — Кіеў нас чалавек дваццаць. Пянкрат.

3. Непасрэдны, без прамежкавых ступеней. Прамыя выбары. Прамыя ўказанні.

4. Шчыры, праўдзівы, прынцыповы. У сталоўцы Крэмень сустрэўся з брыгадзірам бетоншчыкаў Васілём Купчыным — ветэранам будоўлі, чалавекам сумленным і прамым. Лукша. — Дзе ж ты быў? — спытала маці. — Ды так, хадзіў поле аглядаць, сенажаці, — ухіліўся .. [Андрэй] ад прамога адказу. Дуброўскі. // Які выражае сумленнасць, праўдзівасць. Даўно .. [Рыгор] ведае Кацю, даўно знаёмы яму прамы, адкрыты позірк яе вялікіх, блакітна-прамяністых вачэй. Ваданосаў.

5. Яўны, адкрыты. Прамы выклік. Прамыя акты агрэсіі. □ Нічога не зробіш. Не палезеш у лоб, у прамую атаку. Гэтым нічога не выйграеш ні для сябе, ні для справы. Лынькоў. [Надзя] саромелася, мусіць, майго прамога позірку, бо апускала вочы. Мыслівец.

6. Не пераносны, літаральны (пра значэнні слоў). Пераноснае значэнне слова выдзяляецца ў мове і ўсведамляецца намі толькі ў супрацьстаўленні яго з існуючым прамым значэннем слова. Юргелевіч. Марына адразу зразумела гэта ў прамым сэнсе. Грамовіч.

7. Спец. Такі, пры якім павелічэнне (ці памяншэнне) аднаго выклікае павелічэнне (ці памяншэнне) другога. Прамая прапарцыянальнасць.

8. у знач. наз. прама́я, ‑ой, ж. Прамая лінія. Правесці прамую. / (з прыназоўнікам «па»). Пра напрамак, кірунак. [Камяк] круціўся ў паветры, ляцеў не па прамой. Дамашэвіч.

•••

Прамое пападанне гл. пападанне.

Ісці прамой дарогай гл. ісці.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ко́ла, ‑а, н.

1. Суцэльны або са спіцамі круг, які круціцца на восі і забяспечвае рух сродкаў перамяшчэння (калёс, аўтамашын і пад.). Колы веласіпеда. Колы паравоза. □ Фурманка выехала ў поле, колы ціха і мякка шаргацелі па пыльных каляінах. Мележ.

2. Дэталь механізма або машыны ў выглядзе круга для перадачы або рэгулявання руху. Рулявое кола. Вадзяное кола. □ Зялёная вада падае на рыпучае кола, і яно круціцца без аддухі, разбіваючы ваду ў пырскі. Асіпенка.

3. Пра ўсё, што мае форму круга або кальца. Кола каўбасы. □ Грымнуў аркестр, і ўсё змяшалася ў танцавальным коле. Скрыпка. Па цэментавых сходах бегала цьмяна-жоўтае кола святла. Адамчык.

4. Тое, што акружае, замыкаецца вакол чаго‑н. Хлопцы цесным колам акружылі дзядзьку Рыгора. Якімовіч.

5. перан. Пералік, аб’ём чаго‑н. Кола пытанняў. Кола тэм. Кола праблем. □ Можна, перачытваючы ваенную лірыку Петруся Броўкі, заўважыць, як паступова пашыралася кола выведзеных у ёй чалавечых вобразаў, як яна набывала рысы паэтычнага эпасу. Бярозкін.

6. перан.; чаго. Галіна, сфера якой‑н. дзейнасці. Кола дзейнасці. Кола гаспадарчых спраў. Кола інтарэсаў.

7. перан.; каго. Група людзей, аб’яднаных якімі‑н. сувязямі. Кола сяброў. Кола знаёмых. □ Калі аркестр трапляў куды-небудзь на сквер або ў парк, кола слухачоў павялічвалася. Лынькоў.

8. звычайна мн. (ко́лы, ‑аў); перан.; каго або якія. Грамадскія, прафесіянальныя групоўкі людзей. Навуковыя колы. Колы савецкай інтэлігенцыі. Рэакцыйныя колы.

9. Карагодны народны танец (асабліва пашыраны сярод паўднёвых славян). Украінскія горцы — гуцулы — і зараз танцуюць свой характэрны танец — кола. «Беларусь». // Фігура ў танцы.

•••

Зачараванае кола — а) пра такі збег абставін, з якога цяжка знайсці выйсце; б) лагічная памылка, якая заключаецца ў тым, што якое‑н. палажэнне даказваецца праз другое, якое само павінна быць даказана праз першае.

Крывое кола — пра ўпартага, капрызнага чалавека.

Ні ў кола ні ў мяла — пра няўмелага, няздатнага чалавека.

Павярнуць кола гісторыі назад гл. павярнуць.

Пятае кола ў возе — пра што‑н. зусім непатрэбнае, лішняе.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)