Партнёр ’удзельнік якой-небудзь гульні, размовы і пад.’ (ТСБМ). З рус. партнёр ’тс’ (Крукоўскі, Уплыў, 78) < франц. partenaire, англ. partner (Гараеў, 449; Фасмер, 3, 210).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Кон 1 ’месца, дзе ставяцца фігуры, якія трэба выбіваць (пры гульні ў гарадкі і г. д.)’ (ТСБМ), ’галоўнае месца дзеяння на пляцоўцы, на якім стаяць удзельнікі гульні’ (Нар. словатв.). Гл. кон 3.
Кон 2 ’гульня ў мяч’ (Ян.). Гл. кон 1.
Кон 3 ’чарга, лёс’ (Нас.). Укр. кін ’месца гульні’ і ’месца смяротнай кары’, рус. кон ’рад, чарга’, ’канец, мяжа, рубеж’, ст.-рус. конъ ’тс’, серб.-харв. ко̏н ’пачатак і канец’, ст.-чэш. kon ’канец’, н.-луж. kón ’тэрмін, момант’. Прасл. konъ зберагло рэфлексацыю толькі ў частцы славянскіх моў, у іншых яго выцесніла вытворнае konьcь. Разглядаемае слова знаходзіцца ў рэгулярных апафанічных адносінах з прасл. čęti (гл. пачаць). Гл. Трубачоў, Эт. сл., 10, 195–196.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пакры́ць, -ры́ю, -ры́еш, -ры́е; -ры́ты; зак.
1. гл. крыць.
2. каго-што. Пакласці, накласці зверху на каго-, што-н.
П. сцены слоем фарбы.
3. каго-што. Запоўніць, усеяць чым-н. на паверхні.
Хмары пакрылі неба.
Цела пакрыта высыпкай.
4. што. Пра гукі: заглушыць, зрабіць нячутным.
Гром апладысментаў пакрыў апошнія словы прамоўцы.
5. што. Кампенсаваць, замяніць чым-н.
П. растрату.
П. выдаткі.
6. каго-што. Дапамагчы ўтаіць, схаваць, не выдаўшы чый-н. учынак.
П. чыю-н. віну.
7. што. Пераадолець перамяшчэннем.
Лыжнік пакрыў двухкіламетровую дыстанцыю за 10 хвілін.
8. што. У картачнай гульні: паклаўшы вышэйшую карту, вывесці з гульні карту партнёра.
П. валета дамай.
9. каго. Апладніць (пра жывёл; спец.).
|| незак. пакрыва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. пакрыццё, -я́, н. (да 2, 3, 5—9 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
караго́д, -а, М -дзе, мн. -ы, -аў, м.
1. Калектыўны танец у славянскіх народаў, удзельнікі якога з песнямі ходзяць па крузе (звычайна ўзяўшыся за рукі), а таксама ўдзельнікі такога танца.
Вадзіць к.
Кружыцца ў карагодзе.
2. Круг, утвораны людзьмі, якія ўзяліся за рукі падчас гульні, танца і пад.
Дзеці сталі ў к. вакол ёлкі.
|| прым. караго́дны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ша́хматы, -мат.
1. Гульня белымі і чорнымі фігурамі і пешкамі на дошцы ў 64 клеткі, якая заключаецца ў тым, што кожны з двух партнёраў імкнецца аб’явіць мат¹ каралю саперніка, а таксама адпаведны від спорту.
Гуляць у ш.
Першынство свету па шахматах.
2. Фігуры і пешкі для такой гульні.
Дарожныя ш.
|| прым. ша́хматны, -ая, -ае.
Ш. гурток.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
сямёрка, -і, ДМ -рцы, мн. -і, -рак, ж.
1. Лічба
7.
2. Назва чаго-н. з сямі адзінак, напр., група з сямі чалавек, карта (для гульні) з сямю ачкамі і пад.
3. Назва маршрутаў транспартных сродкаў, абазначаных лічбай 7 (трамвай, аўтобус, тралейбус; разм.).
Дзе с. спыняецца? Паеду на сямёрцы.
|| прым. сямёрачны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
майда́н, ‑а, м.
1. Плошча, дзе збіраюцца сходы, адбываюцца базары (у паўднёвых абласцях РСФСР). Позна ўвечары на майдане, дзе збіраліся на сходы і гульні, ясна гарэлі вогнішчы. Самуйлёнак.
2. У археалогіі — асобы від курганоў, старажытных магіл, звычайна раскапаных зверху.
[З араб. majdān, mainān.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
цэйтно́т, ‑у, М ‑ноце, м.
Спец. Недахоп часу на абдумванне чарговых хадоў (пры гульні ў шашкі, шахматы з гадзіннікам). Апынуцца ў цэйтноце. □ У такім жорсткім цэйтноце .. [шахматыст] нарабіў шмат памылак і прайграў. «Беларусь». // перан. Пра адчувальны недахоп часу ў якой‑н. справе.
[Ням. Zeitnot ад Zeit — час і Not — патрэба.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ляшчотка ’трашчотка’ (Гарэц.), ’раздвоеная на адным канцы палоска кары, якая ўжываецца для біцця ў гульні’ (Нас.), ’аплявуха’ (Шат.). Да ляскаць, лёскат (гл.). Аб суфіксе гл. Сцяцко (Афікс. наз., 62).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Муры́цца ’жмурыцца ў гульні’ (Ян.). Славен. múriti se ’схіліць вушы назад (аб кані)’, ’схіліць галаву’, ’хітравата глядзець’. Бязлай (2, 207) генетычна суадносіць з літ. maūryti ’гультаяваць’, ’патрэсвацца’, mauróti ’капацца’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)