ма́т

‘становішча ў шахматнай гульні’

назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне

адз. мн.
Н. ма́т ма́ты
Р. ма́та ма́таў
Д. ма́ту ма́там
В. ма́т ма́ты
Т. ма́там ма́тамі
М. ма́це ма́тах

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, sbm2012, tsblm1996.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)

мат​I шахм., перен. мат, род. ма́та м.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

мат​V (брань) мат, род. ма́та м., мацюкі́, -ко́ў ед. нет.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Ма́ціна ’саломенная мата’ (Касп.). Да ма́та (гл.).

Маціна 1 ’агідна, непрыемна’ (паўн.-усх., КЭС), смал. мати́но ’тс’. З рус. мовы, параўн. мати́ть перм. ’цягнуць на ваніты’, ’набрыдаць’, ’дакучаць’, казан. ’мучыць’, свярдл. ’хвалявацца, перажываць’.

Маці́на 2 ’мантач, марнатравец’. Да мот (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Ма́церны ’непрыстойны, лаянкавы, з ужываннем мата’ (ТСБМ). З рус. матерный, якое з мать ’маці’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Пасцёнка ’мата’ (кадінк., Сл. ПЗБ). Палескае. Да сцяна (гл.). Дэмінутыўная функцыя фарманта pa‑ (…k‑a) мае другасны характар.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Пурто́к ’тканы настольнік з узорамі’ (драг., Сл. Брэс.), ’абрус’: мата купіла пуртка (малар., Сіг.). Да парток ’тс’ (гл.) з уканнем, параўн. порт ’палатно’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

мат ​1, ‑а, М маце, м.

1. Становішча ў шахматнай гульні, калі кароль, знаходзячыся пад ударам фігуры праціўніка, не можа абараніцца, што азначае пройгрыш партыі.

2. перан. Безнадзейнае становішча.

[Перс. māt — памёр.]

мат ​2, ‑а, М маце, м.

Брыдкая лаянка. [Карніцкі:] — Бывай здароў і раз назаўсёды запомні: размаўляць са мною пры дапамозе мата не дазволю. Паслядовіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

*Мат́анька, драг. ма́тычыла, бяроз. матэ́нька, ма́тня ’адзін з саламяных снапкоў, звязаны з некалькіх (3–5) пучкоў саломы каля гузыра, якімі пакрываецца ўся страха, апрача ніжняга рада’ (Нар. сл.). Да ма́та (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

ма́тавы ​1, ‑ая, ‑ае.

1. Без глянцу, без бляску. Матавая фотапапера. // Роўны, без румянцу (пра колер твару). Ад чарнаты барады матавы твар рэдактара прымае шэрае адценне. Бядуля. // Няяркі, мяккі. Месячык заліваў матавым святлом бяскрайнюю прастору поля. Шамякін.

2. Паўпразрысты. Недарагая люстра з матавымі абажурчыкамі залівала пакой роўным, мяккім святлом. Карпаў.

ма́тавы ​2, ‑ая, ‑ае.

Які мае адносіны да мата ​1. Матавая пазіцыя.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)