Verbum

Саксау́л ’невысокае бязлістае дрэва (або хмызняк) сямейства маравых, якое расце ў сярэднеазіяцкіх саланчаковых пустынях’ (ТСБМ). Праз рус. саксау́л (параўн. Крукоўскі, Уплыў, 74) з казах. seksevil (гл. Трубачоў, Дополн., 3, 547).

Ву́рка ’хітрэц, жулік’ (Яўс.), рус. арг. у́рка ’жулік, злодзей’, укр. арг. у́рка, урка́ч ’злодзей’. Магчыма, цюркскага паходжання, параўноўваюць з казах. ӱры, каракалп. уры ’злодзей’ (Горбач, Арго, 24), аднак не выключана магчымасць этымалагізацыі на мясцовай глебе; параўн. вурну́ць ’украсці’ (парнае да незафіксаванага *вура́ць?) (гл.).

Балбе́с ’дурны’ (Нас., Касп.). Рус. балбе́с. Запазычанне з цюрк. моў (параўн. казах. bilbes, тур., тат. bilmäs ’ён не ведае’). Бернекер, 40; Праабражэнскі, 1, 14; Фасмер, 1, 114. Параўн. яшчэ Дзмітрыеў, Тюрк. эл., 18; Шанскі, 1, Б, 22 (тут удакладненні). Бел. слова, відавочна, запазычана праз пасрэдніцтва рус. мовы.

Патала́ніць ’пашанцаваць, пашчаслівіцца’ (ТСБМ; акц., Мат. Гом.), патала́ніла ’пашчэнсціла’ (Нас.). Укр. поталани́ти ’тс’, рус. потала́нить ’паспрыяць, паслужыць’. Усх.-славянскае. Да тала́н ’шчасце, знаходка, прыбытак’, тала́нить ’удавацца’, якія з цюрк. моў (параўн. тур., чагат. talan ’здабыча’, казах. талан ’шчасце’ (Міклашыч, Türk. El. Nachtr., 2, 169; Фасмер, 4, 14).

Тарпа́н ’дзікі конь, які вадзіўся ў Еўропе і быў вынішчаны ў канцы XIX ст.’ (ТСБМ). Праз рус. тарпа́н з кірг. тарпан ’дзікі конь; конь, які не церпіць на сабе вершніка’, роднаснага да казах. тарпан ’наравісты конь’, тарпы ’біць пярэднімі нагамі’ (Фасмер, 4, 24; ЕСУМ, 5, 524).

Бірук ’воўк’ (Інстр. II, Нас.). Рус. бирю́к. Запазычанне з цюрк. моў (параўн. тат. büri, ст.-цюрк. böri, казах. börü і г. д.); першакрыніца — іран. мовы. Праабражэнскі, 1, 26; Фасмер, 1, 168; Шанскі, 1, Б, 123 (там і іншая літ-pa і некаторыя новыя меркаванні). Пераносна ’сугней, нелюдзім’ (Касп.), ’злодзей’ (Нас.).

Бе́ркут ’птушка арол.’ Рус. бе́ркут, укр. бе́рку́т. Запазычанне з цюрк. моў. Параўн. чагат. börküt, усх.-цюрк., казах. bürküt, тат. birkut і г. д. Фасмер, 1, 157; Праабражэнскі, 1, 24; Дзмітрыеў, Тюрк. эл., 21 (параўн. і Шанскі, 1, Б, 98). Польск. berkut (праз усх.-слав. мовы; Брукнер, 21). Няясным, аднак, застаецца націск на першым складзе.

Каўпа́к ’каўпак’ (ТСБМ, БРС). Слова вядома ўжо ў ст.-бел. мове: колпа́къ (з сярэдзіны XVI ст.), гл. Булыка, Запазыч., 162. Таксама было вядома і ў іншых усх. славян (ст.-рус. колпакъ > рус. колпа́к, калпа́к, укр. ковпа́к). Даўняе запазычанне з цюрк. моў (параўн. тур., тат., крым.-тат., казах. kalpak ’шапка’). Фасмер, 2, 297; Шанскі, 2, К, 215–216.

Луска́р ’лапата’ (Касп.), рус. тамб. луска́рь ’тс’, арханг. лыскорь, пск. ласка́рь ’рыдлёўка’, ст.-рус. лыскарь ’кірка’, ’рыдлёўка’. Фасмер (2, 541) не згаджаецца з Меліяранскім (ИОРЯС, 10, 4, 124), які выводзіць з цюрк. моў (параўн. казах. lesker, крым.-тат. ülüskär ’матыка’). Куркіна (Этимология–72, 68–73) дадае сюды яшчэ серб.-харв. lizgar, lizgára ’жалязняк’, макед. лизгар ’тс’, якія працягваюць гняздо lyzgati/lyskati ’біць, удараць’ (г. зн. тыпалагічна падобную групу з коранем luzg‑/lyzg‑/lusk‑/lysk‑/lusp‑).

Се́ргі, се́рьгі ‘завушніцы’ (Бяльк.), се́ргі, сяро́жкі ‘тс’ (ЛА, 4), ‘вушкі пад шыяй у свіней’ (ТС, Юрч. СНЛ). Ст.-бел. серьга ‘завушніца’ (1517 г.) з ст.-рус. серьга ‘тс’ (Булыка, Лекс. запазыч., 115). Рус. серьга́ ‘завушніца’, ‘падвеска, хамуцік і да і. п.’, укр. се́рга ‘завушніца’, ‘кальцо, якое ўмацоўвае касу на касільне’. Ст.-рус. серьга з 1359 г. Запазычанне з ст.-чув. śürüɣ ‘пярсцёнак’, чув. śərə, śørə ‘тс’ (гл. Фасмер, 3, 611 з літ-рай) або чагат. isirɣa, ysyrɣa ‘вушныя падвескі’, караім., кыпч., казах., кірг. syrɣa ‘серга’ (Расянен, NM, 56, 52). Гл. таксама ЕСУМ, 5, 216.