запа́лы, ‑ая, ‑ае.
Які запаў, паглыбіўся ўнутр; упалы. Запалыя грудзі. Запалыя бакі. □ Твар быў шэры, ажно чорны, з запалымі шчокамі. Шамякін. Запалыя вочы ў сініх кругах глядзелі тужліва. Карпаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Расплыта́ць ’распластаць’, ’расцягнуць’, ’распляскаць, распляжыць, расцягнуць у бакі’ (Байк. і Некр.). Сюды ж расплыту́ха ’тоўстая, сытая жанчына’ (Сцяц., Сцяшк. Сл.) і, магчыма, расплуту́хацца ’распластацца’ (Нас., Юрч.). Ад плытаць, гл. плытанка. Параўн. літ. plytė́ti ’рассцілацца, разлягацца’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
развалачы́, ‑лаку, ‑лачэш, ‑лачэ; ‑лачом, ‑лачаце, ‑лакуць; пр. развалок, ‑лакла, ‑ло; зак., каго-што.
Разм.
1. Расцягнуць па частых у розныя бакі. Развалачы сцены будынка, развалачы кучу лому.
2. Раскрасці.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ця́ўканне, ‑я, н.
Дзеянне паводле знач. дзеясл. цяўкаць, а таксама гукі гэтага дзеяння. Аднойчы шчанюкі На двор прыбеглі, выпаўзшы з-пад маткі, Зірнулі ў розныя бакі І цяўканне ўзнялі. Корбан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
расхіну́цца, ‑нуся, ‑нешся, ‑нецца; ‑нёмся, ‑няцеся; зак.
1. Раскінуць на сабе адзенне. [Камар:] — Халодна — укрыйся. Горача — расхініся. Караткевіч.
2. Разысціся ў бакі, адхінуўшыся (пра краі, крыссе адзення). [Хрысціна] падняла ўгору рукі, каб паправіць хустку, кажушок расхінуўся. Асіпенка. // Адысціся, адхінуцца ў розныя бакі (пра што‑н. самкнутае, прыхінутае адно да аднаго). Але вось расхінуліся кусты, і, .. адмахваючыся хвастом ад аваднёў, паказалася Белалобая. Шуцько.
3. Раскрыцца (пра дзверы, акно, заслону і пад.). Клямка ціха бразнула, і дзве цяжкія форткі варот павольна расхінуліся. Крапіва. Пусцілі [вучняў] у клуб, і пакуль усе рассаджваліся на нізенькіх партах першакласнікаў, расхінулася заслона. Навуменка.
4. Расступіцца ў бакі, даўшы праход, месца. [Натоўп] раздаўся, расхінуўся ва ўсе бакі. Баранавых. // Размясціцца па баках, пакінуўшы вольную прастору пасярэдзіне. Вось расхінецца лес, пачнецца наезджаная дарога, а там ужо і самая будоўля. Няхай.
5. перан. Рассунуцца, расшырыцца. З пераходам тэхнікі ў калгас Шаманскі, Верамейчык і ўсе аграномы з брыгадзірамі адчулі, што гаспадарка пабыла большую самастойнасць, як бы шырэй расхінуліся граніцы яе росту. Дуброўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пааба́пал, прыназ. і прысл.
1. прыназ. з Р. Спалучэнне з прыназоўнікам «паабапал» выражае прасторавыя адносіны; ужываецца для ўказання на размяшчэнне па абодва бакі чаго‑н. На гарызонце ў ружовым мроіве паказалася вёска, а паабапал яе серабрыліся сінія лясы. Алешка. Тут, паабапал шляху з прысадамі старых ясакараў і ліп, да вайны размяшчаліся ўсе грамадскія будоўлі: сельсавет, бальніца, школа, клуб, сельмаг. Шамякін.
2. прысл. Па абодва бакі. [Мужчыны] увайшлі ў калідор, у якім паабапал было многа дзвярэй. Машара.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
мнагагра́нны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае некалькі граней. Мнагагранны вугал.
2. перан. Які ахоплівае розныя бакі чаго‑н.; рознабаковы. Як дасканалы твор мастацтва паэма «Сымон-музыка» мнагагранная ў сваім змесце. Перкін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
парассо́ўвацца, ‑аецца; ‑аемся, ‑аецеся, ‑аюцца; зак.
Рассунуцца — пра ўсіх, многіх або пра ўсё, многае. Двор быў адгароджаны старым частаколам. Яловыя частаколіны парассоўваліся ў бакі, і дзіркі паміж імі пазабіваны дошкамі. Чорны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Растапы́рыць ’няўклюда расставіць, развесці, рассунуць у бакі’ (ТСБМ, Сл. ПЗБ), ростопу́рыць ’расставіць, разявіць, распусціць’ (ТС). Параўн. рус. дыял. растопы́рить ’тс’. Апошняе ўтворана з экспрэсіўным ‑то‑ ад распырить (гл. пырыць), што, паводле Фасмера (3, 446) азначае ’расправіць, распушыць пер’е’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
кут, -а́, М куце́, мн. -ы́, -о́ў, м.
1. Месца, дзе сыходзяцца ўнутраныя бакі прадмета; частка памяшкання, прастора паміж дзвюма сценамі.
З кута ў к. і вечар тут (прымаўка).
2. Частка пакоя, якую здаюць кватарантам у наймы.
Зняць свой к.
3. перан. Мясцовасць, звычайна глухая.
Далёкі к.
Глухі к.
|| памянш. куто́чак, -чка, мн. -чкі, -чкаў, м.
|| прым. кутавы́, -а́я, -о́е (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)