*Раса́ўка, роса́ўка ’жытні дэман, якім палохалі дзяцей, русалка’ (ТС), роса́лка ’тс’ (Выг.): роса́лка лякала дытэй, шоб жыта ны мя́лы; страшная, з роспу́шчанымы коса́мы (брэсц., Леванц.). Палескі варыянт традыцыйнай назвы руса́лка ’тс’ (гл.) у выніку збліжэння з раса 1 (гл.). Аднак параўн. расаватначка ’тс’ (гл. расаваць), што хутчэй сведчыць пра сувязь з раса 2 (< *ręsa) або раса 3 (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Суко́л ’кручаны дубец, якім звязваюць два калы ў плоце’ (полац., Нар. лекс.), ’зварот, закрут’ (Ласт.), ’месца, дзе плот пад кутом ламаецца на тры колікі’: на сукол плоту (ушац., Нар. медыцына, 176), суко́лы ’парныя калы’ (Касп.; в.-дзв., Нар. сл.), ’два перавітыя віткай калкі ў плоце’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ). Ад сукаць ’скручваць’, гл. сукал, збліжанае да кол, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Супо́л ’вузел на нітцы, вяроўцы і інш.’ (беласт., Сл. ПЗБ). З польск. supeł ’вузел’, форма з мазурэннем; у гаворках таксама szupeł, szypuł/sypuł, каш. šipeł ’тс’ і г. д. Борысь (587) мяркуе аб сувязі з szypułka ’сцябло, на якім знаходзіцца кветка або плод’ і прапаноўвае як пераходнае звяно значэнне ’завязь (кветкі або садавіны), якая мае форму звітага шарыка, вузла’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Траяны́ ‘сталюга, мальберт’ (Некр. і Байк.), ‘прыстасаванне з трох калоў, на якім падвешвалі калыску ў полі’ (Жд. 1, Мат. Гом.; мазыр., ГЧ; віл., рагач., Сл. ПЗБ), трояны́ ‘трохрогія вілы’ (Маш.; Горбач, Зах.-пол. гов.), трояны́, трояны́е вілкі́ ‘тс’ (ТС), тро́йні ‘тс’ (Касп.), параўн. укр. дыял. трояни́ ‘тс’. Множналікавы назоўнік для называння трохчастных прадметаў, гл. траян 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тры́пціх ‘кампазіцыя з трох карцін, барэльефаў, малюнкаў, аб’яднаных адной ідэяй, тэмай і сюжэтам’, ‘складаны з трох створак абраз’ (ТСБМ). Праз рускую мову (три́птих) або непасрэдна з с.-грэч. τρίπτυχος ‘трайны, складзены ў тры столкі’, у якім першая частка τρί‑ — да тры (гл.), а другая πρυχή ‘складка, фальбона’ этымалагічна няясная (ЕСУМ, 5, 640; Трубачоў, Дополн., 4, 103; Голуб-Ліер, 490).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Турыя́, турые́, тырые́, тырыя́, турʼé ‘пілавінне’ (кобр., ЛА, 1), тыруя́ ‘тс’ (драг., іван., Сл. Брэс.). З прасл. *ter‑ti ‘церці’, да асновы якога далучаўся суф. ‑ьje > *terьje, у якім ‑e‑, паводле заходнепалескага вакалізму, было заменена на ‑ы‑, а апошняе перайшло ў ‑у‑. Параўн. труя́ (гл.), укр. тури́ця ‘дробныя часцінкі дрэва, якія выпадаюць пры свідраванні’ (ЕСУМ, 5, 681).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ка́са, -ы, мн. -ы, кас, ж.
1. Аддзяленне ў банку і іншых установах, дзе праводзяцца грашовыя аперацыі; памяшканне, дзе знаходзіцца гэта аддзяленне.
Разлічыцца ў касе.
Білетная к.
Магазінная к.
2. Наяўныя грошы ўстановы, прадпрыемства.
Здаць касу.
3. Апарат, на якім адціскаюцца квіткі з указаннем атрыманай сумы, а таксама кабінка, месца, дзе знаходзіцца гэты апарат і работнік, які яго абслугоўвае.
Выбіць у касе булку хлеба.
4. У друкарскай справе: скрынка з наборам друкарскага шрыфту (уст.).
Наборная к.
|| прым. ка́савы, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ператвары́ць, -вару́, -во́рыш, -во́рыць; -во́раны; зак.
1. каго-што ў каго-што. Перавесці ў другі стан, надаць іншы выгляд, змяніць якім-н. чынам.
П. ваду ў пару.
П. справу ў забаўку.
2. што ў што. Ажыццявіць на справе, увасобіць у чым-н. пэўным, канкрэтным.
П. мары ў жыццё.
3. каго-што ў каго-што. У казках, паданнях і пад.: перавярнуць у каго-, што-н. пры дапамозе чараў.
Чараўніца ператварыла чалавека ў дрэва.
|| незак. ператвара́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. ператварэ́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
рэагава́ць, -гу́ю, -гу́еш, -гу́е; -гу́й; незак., на што.
1. Адказваць якім-н. чынам на раздражненне, уздзеянне звонку.
Сэрца па-рознаму рэагуе на фізічную нагрузку.
2. Праяўляць свае адносіны да чаго-н.
Р. на скаргу.
|| зак. прарэагава́ць, -гу́ю, -гу́еш, -гу́е; -гу́й, зрэагава́ць, -гу́ю, -гу́еш, -гу́е; -гу́й і адрэагава́ць, -гу́ю, -гу́еш, -гу́е; -гу́й (да 2 знач.; разм.).
|| наз. рэагава́нне, -я, н. і рэа́кцыя, -і, ж.
Рэагаванне вока на святло.
Гэта навіна выклікала ў людзей дваякую рэакцыю.
|| прым. рэакты́ўны, -ая, -ае (да 1 знач.; спец.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
рэ́йка², -і, ДМ -йцы, мн. -і, рэ́ек, ж.
1. На чыгуначным пуці: вузкі стальны брус, па якім коцяцца колы цягніка.
Мацаванне рэек да шпал.
2. перан. У некаторых спалучэннях: напрамак, шлях.
Стаць на новыя рэйкі.
На рэйках інтэнсіфікацыі.
◊
На рэйкі чаго, у знач. прыназ. з Р — на які-н. шлях, на пэўны напрамак.
Перавесці вытворчасць на рэйкі аўтаматызацыі.
|| прым. рэ́йкавы, -ая, -ае (да 1 знач.).
Рэйкавая дарога (чыгунка). Рэйкавая вайна (у гады Вялікай Айчыннай вайны: дзеянні партызан, якія падрывалі варожыя цягнікі).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)