Арце́ль. З рус. артель, дыял. артиль < цюрк. Неверагодна думка Равінскага–Корта, а потым Фасмера, 1, 89, пра італьянскую крыніцу рускага слова. Слова артельный засведчана ў помніках сярэдзіны XVII ст. (Порахава, Лексика Сиб. летописей, 163, аднак даціроўка Порахавай з XVI ст. не падмацавана). Няяснай застаецца цюркская крыніца слова. Малаверагодна думка Міклашыча, Türk. El., 2, 137, які звязваў слова з цюрк. ортак ’агульны’, орталык ’таварыства’ і іншымі аднакаранёвымі. Дзмітрыеў, а за ім Трубачоў бачаць крыніцу ў тат.-башк. артил ’рэзерв’ (Дзмітрыеў, Строй, 563; Трубачоў, Дополн., 1, 89). Трэба ўлічыць яшчэ і магчымасць сувязі рус. артель з цюрк. дзеяслоўным коранем ерт‑, ӓрт‑ ’весці за сабой’ (Радлаў, Опыт, 1, 790), пашыраным станавым суфіксам ‑іл: артіл ’быць вядзеннем’, ці ’тыя, хто за кімсь ідзе, світа, суправаджаючыя’. З рускай запазычана слова артель у іншыя славянскія мовы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
каме́дыя, ‑і, ж.
1. Драматычны твор з вясёлым жыццярадасным або сатырычным сюжэтам. Сатырычная камедыя. Пісаць камедыі. // Спектакль або кінафільм па сцэнарыю такога твора.
2. перан. Пра смешнае, забаўнае здарэнне. [Міколка] успомніў ноч і пусціўся ў рогат. — Цяпер будзе камедыя... вось заскачуць немцы, калі даведаюцца... Лынькоў.
3. перан. Крывадушныя паводзіны, прытворнае разыгрыванне якой‑н. сцэны, ролі з пэўнай мэтай. Багушэвіч падкрэсліваў, што царскі суд — гэта страшна ілжывая камедыя. Ларчанка. Сваёй камедыі сыграўшы ролі, Міністры сталі ў строй гарадавых. Глебка.
•••
Камедыя масак — італьянская народная камедыя эпохі Адраджэння з тыповымі дзеючымі асобамі (маскамі), традыцыйным сюжэтам, але імправізаваным тэкстам.
Камедыя характараў — камедыя, у якой паказваюцца галоўным чынам характары людзей.
Ламаць (разыгрываць) камедыю гл. ламаць.
[Грэч. kōmōdia.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прыстро́іць 1, ‑строю, ‑строіш, ‑строіць; зак.
1. што. Прымасціць, размясціць дзе‑н. Юрканс прыстроіў у кутку невялічкую свечку, якая ледзь мігцела. Броўка. Косцік зрабіў .. аж тры [шпакоўні] і прыстроіў на высокай бярозе каля хлява. Паслядовіч.
2. каго. Разм. Уладкаваць на работу, на якое‑н. месца і пад. — А там паглядзім, можа дзе і на якую работу прыстроім. Сабаленка. Яму [каню] б вазы вазіць, араць, Бо ў гэтым конскае прызванне, Яго ж прыстроілі у цырку выступаць. Корбан.
3. каго-што. Далучыць да строю, паставіць у строй; паставіць у рад, у адну лінію з кім‑, чым‑н. Прыстроіць да левага фланга.
прыстро́іць 2, ‑строю, ‑строіш, ‑строіць; зак., каго-што.
Разм. Апрануць па-святочнаму, прыбраць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
стро́іцца 1, строюся, строішся, строіцца; заг. стройся; незак.
1. Станавіцца ў строй (у 1 знач.). Дзяжурны па роце, лейтэнант Гогаберыдзе, загадаў строіцца. Мележ. Правялі кароткі мітынг і пачалі строіцца ў калоны. Чарнышэвіч.
2. Зал. да строіць 1.
стро́іцца 2, строюся, строішся, строіцца; заг. стройся; незак.
Разм.
1. Збірацца, імкнуцца што‑н. рабіць. [Гушка:] — Цяпер .. [Сурвіла] тут, дзе я жыву, пашу сабе агароджваць строіцца. Чорны. Строіліся ўжо снедаць, і Агата сказала Рыгору, каб ён выйшаў і паклікаў Ліпачку. Сабаленка.
2. Прыбірацца, выстройвацца. За занавескай скрыпнуў ложак, мякка затупалі па падлозе ногі.., і па добрым часе, — чалавек, відаць, строіўся, каб не абы-як паказацца па людзях — адтуль выйшаў дзед Іван Астравік. Палтаран.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
развёрнутый
1. (раскрытый) разго́рнуты, мног. паразго́ртваны, раскры́ты, мног. параскрыва́ны, развіну́ты;
2. перен. (подробно изложенный) разго́рнуты;
приня́ть развёрнутую резолю́цию прыня́ць разго́рнутую рэзалю́цыю;
3. перен. (предпринятый в широких масштабах) разго́рнуты, мног. паразго́ртваны;
развёрнутое строи́тельство разго́рнутае будаўні́цтва;
4. перен. (развитой) разго́рнуты;
развёрнутые спосо́бности разго́рнутыя здо́льнасці;
5. (выпрямленный) вы́прастаны, распраста́ны;
6. воен. разве́рнуты, разго́рнуты;
развёрнутая вдоль ли́нии фро́нта артилле́рия разве́рнутая (разго́рнутая) уздо́ўж лі́ніі фро́нту артыле́рыя;
развёрнутый строй разго́рнуты строй;
7. (повёрнутый) заве́рнуты; паве́рнуты; разве́рнуты;
развёрнутая маши́на заве́рнутая (разве́рнутая) машы́на;
8. (разверченный, расширенный — об отверстии, раскрученный) раскру́чаны, мног. параскру́чваны, рассвідрава́ны, мног. парассвідро́ўваны; см. разверну́ть.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Арба́ 1 (БРС). Рус. арба́, араба́, укр. гарба́, рэдка арба́ ’павозка’, араба́, гараба́ ’цыганскі, малдаўскі ці татарскі воз’, польск. arba, чэш. arba (экзатызмы). Заходнеславянскія формы запазычаны праз рускую мову. Крыніца рускага слова, напэўна, татарская (Дзмітрыеў, Строй, 521); экзатычнае значэнне ўказвае на крымска-татарскую і азербайджанскую магчымыя крыніцы запазычання слова. Параўн. Фасмер, 1, 83; Шанскі, 1, А, 135. Гараеў, 5, слушна звярнуў увагу і на наяўнасць слова не толькі ў цюркскіх, але і ў іншых каўказскіх мовах, напрыклад у асецінкай, што садзейнічала пранікненню слова ў рускую мову. Бел. арба мае цюркскую крыніцу, але не без падстаў Крукоўскі (Уплыў, 74) адзначаў ролю рускай мовы ў перадачы слова да беларускай.
А́рба 2 ’старажытнай прылада’ (Касп.). Параўн. арфа 2 ’веялка’ (гл.). Субстытуцыя б — ф цераз п (арпа); нельга выключыць, што бел. арба < літ. дыял. árba ’арфа (веялка)’ (LKŽ), хаця літоўская форма зарэгістравана на паўночным захадзе.
Арба́ 3. Назоўнік ад дзеяслова араць (з суф. -ба).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
уве́сці сов.
1. в разн. знач. ввести́;
у. каня́ ў хлеў — ввести́ ло́шадь в хлев;
у. ў сям’ю́ — ввести́ в семью́;
у. глюко́зу — ввести́ глюко́зу;
2. (установить, завести) ввести́; учреди́ть;
у. дзяжу́рства — ввести́ (учреди́ть) дежу́рство;
3. (познакомить с чем-л.) посвяти́ть;
у. ў свае́ пла́ны — посвяти́ть в свои́ пла́ны;
4. (сделать употребляемым или действующим) ввести́;
у. мяч у гульню́ — ввести́ мяч в игру́;
у. ў дзе́янне — ввести́ в де́йствие;
◊ у. ў курс — (чаго) ввести́ в курс (чего);
у. ў зман — ввести́ в обма́н;
у. ў злосць — разозли́ть;
у. ў ву́шы — (каму) подсказа́ть (кому), надоу́мить (кого);
у. ў строй — ввести́ в строй
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
грама́дскі
1. в разн. знач. обще́ственный;
г. лад — обще́ственный строй;
~кае стано́вішча — обще́ственное положе́ние;
~кія інтарэ́сы — обще́ственные интере́сы;
~кая ўла́снасць — обще́ственная со́бственность;
~кая пра́ца — обще́ственная рабо́та;
г. рабо́тнік — обще́ственный рабо́тник;
2. дорев. (общинный) мирско́й;
~кія гро́шы — мирски́е де́ньги;
○ суку́пны г. праду́кт — совоку́пный обще́ственный проду́кт;
~кае ганьбава́нне — обще́ственное порица́ние
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
уступі́ць I сов.
1. в разн. знач. вступи́ть;
у. у прафсаю́з — вступи́ть в профсою́з;
у. у шлюб — вступи́ть в брак;
у. у спрэ́чку — вступи́ть в спор;
2. вступи́ть, войти́;
во́йскі ўступі́лі ў го́рад — войска́ вступи́ли (вошли́) в го́род;
3. (стать ногой во что-л.) вступи́ть, ступи́ть;
у. у лу́жыну — ступи́ть в лу́жу;
4. (ступить) наступи́ть;
у. на дыва́н — наступи́ть на ковёр;
◊ у. у строй — вступи́ть в строй
уступі́ць II сов., в разн. знач. уступи́ть;
у. ме́сца — уступи́ть ме́сто;
у. сі́ле — уступи́ть си́ле;
у. мало́дшаму — уступи́ть мла́дшему;
яго́ ве́ды не ўсту́пяць ва́шым — его́ зна́ния не усту́пят ва́шим;
у. тава́р за паўцаны́ — уступи́ть това́р за полцены́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
дзяржа́ўны
1. госуда́рственный;
дз. лад — госуда́рственный строй;
дз. дзе́яч — госуда́рственный де́ятель;
~ная та́йна — госуда́рственная та́йна;
2. уст. (обладающий верховной властью) держа́вный;
○ дз. гімн — госуда́рственный гимн;
дз. герб — госуда́рственный герб;
~нае пра́ва — госуда́рственное пра́во;
дз. крэды́т — госуда́рственный креди́т;
~ныя экза́мены — госуда́рственные экза́мены;
дз. дэпарта́мент — госуда́рственный департа́мент;
дз. арбітра́ж — госуда́рственный арбитра́ж;
~ная маёмасць — госуда́рственное иму́щество
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)