ажыві́ць, ажыўлю́, ажы́віш, ажы́віць; ажы́ўлены; зак., каго-што.
1. Вярнуць да жыцця, зрабіць зноў жывым.
А. арганізм.
А. успаміны (перан.).
2. Прыдаць сілы, энергіі; зрабіць ажыўленым, бадзёрым.
Радасная вестка ажывіла людзей.
3. Напоўніць жыццём, рухам, дзейнасцю.
Вяселле ажывіла старэнькую хату.
4. Зрабіць больш актыўным, дзейным.
А. работу нарады.
|| незак. ажыўля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.
|| наз. ажыўле́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
засво́іць, -о́ю, -о́іш, -о́іць; -о́ены; зак., што.
1. Успрыняўшы што-н. новае або чужое, зрабіць уласцівым, прывычным для сябе.
З. звычку.
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Праглынуўшы, перапрацаваць у сабе (ежу, лякарства).
Арганізм добра засвоіў ежу.
3. Зразумеўшы, запомніць як мае быць.
З. школьны матэрыял.
|| незак. засво́йваць, -аю, -аеш, -ае.
|| наз. засвае́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
двухпо́лы, ‑ая, ‑ае.
1. Які аб’ядноўвае ў сабе адзнакі мужчынскага і жаночага полу (пра жывёльны арганізм). Цікавы акунь тым, што ён — двухполы. Кожная рыбіна можа быць і самцом і самкай. «Маладосць».
2. Які мае тычынкі і песцікі ў адной кветцы. Двухполыя кветкі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
паразі́т, -а, М -зі́це, мн. -ы, -аў, м.
1. Арганізм (расліна або жывёліна), які жыве на паверхні або ўсярэдзіне другога арганізма і корміцца за яго кошт.
2. перан. Той, хто жыве з чужой працы, дармаед (пагард.).
|| ж. паразі́тка, -і, ДМ -тцы, мн. -і, -так (да 2 знач.).
|| прым. паразі́тны, -ая, -ае (да 1 знач.) і паразі́цкі, -ая, -ае (да 2 знач.; разм.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
знасі́цца, 1 і 2 ас. не ўжыв., зно́сіцца; зак.
Стаць непрыгодным ад доўгай носкі ці работы.
Боты знасіліся.
Поршні знасіліся.
Арганізм знасіўся (перан.: дачасна састарыўся, аслабеў).
|| незак. зно́швацца, -аецца.
|| наз. знос, -у, м. і зно́шванне, -я, н.
Знос аўтапакрышак.
Няма зносу чаму-н. або не ведае зносу што-н. (доўга не зношваецца; разм.). Працаваць на знос (перан.). Зношванне арганізма (перан.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
вы́капень, ‑пня, м.
1. звычайна мн. (вы́капні, ‑яў). Мінералы, руда і пад., здабытыя з нетраў зямлі. Карысныя выкапні.
2. Арганізм, які існаваў у далёкія геалагічныя эпохі і захаваўся ў адкладах зямной кары. [Гарлахвацкі:] Што ж гэта за выкапень? [Туляга:] Гэта далёкі продак аднае нашай хатняй жывёліны. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Прышчапі́ць 1 ’перасадзіць частку жывой расліны (вочка, чаранок) на тканку другой’ (ТСБМ, Нас., Шпіл., Мат. Гом., ЛА, 1), ’увесці ў арганізм вакцыну’ (ТСБМ), прышчэ́піць, прышчэ́пліваць ’прышчапіць; прышчэпліваць воспу’ (калінк., чэрв., Сл. ПЗБ; ТС). Гл. шчапі́ць, шчапля́ць. У другім значэнні калька рус. привива́ть ’уводзіць вакцыну’.
Прышчапі́ць 2 ’зачыніць на зашчапку; зашчапіць’; ’прычапіць пры дапамозе прышчэпкі, зашчапкі’ (ТСБМ, ТС). Да шчапі́ць, шчапля́ць ’злучаць, звязваць’.
Прышчапі́ць 3 ’прыбраць, прывесці ў парадак’ (Мат. Гом.). Гл. папярэдняе слова.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Істо́та ’жывы арганізм; чалавек або жывёліна’ (ТСБМ, Сл. паўн.-зах., Гарэц., Др.-Падб.), ’сутнасць, суць’ (Др.-Падб., Гарэц.), исто́та ’сапраўднае становішча чаго-н.’ (Нас.). Рус. дыял. исто́та ’існасць, сутнасць’ (Даль), укр. істо́та ’істота’, польск. istota ’сутнасць, істота’, чэш. jistota ’пэўнасць, дакладнасць’, славен. istota ’ідэнтычнасць’. Ст.-бел. истота ’сутнасць’ (1522 г.) з польск. istota (Булыка, Запазыч.). Слаўскі (1, 470) лічыць прасл. утварэннем з суф. ‑ota ад *jьstъ (гл. існы) з зыходным значэннем ’сапраўднасць, рэчаіснасць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
атруці́ць, -учу́, -у́ціш, -у́ціць; -у́чаны; зак.
1. каго-што. Загубіць атрутай або зрабіць шкоду чым-н. ядавітым.
А. арганізм гарэлкай.
2. што. Прымяшаць да чаго-н. атруту.
А. ваду.
3. перан., каго-што. Аказаць дрэнны ўплыў на каго-, што-н.
А. душы людзей.
4. перан., што. Пазбавіць радасці, весялосці.
Хцівасць атруціла яе жыццё.
|| незак. атру́чваць, -аю, -аеш, -ае.
|| наз. атру́чванне, -я, н. і атручэ́нне, -я, н. (да 1—3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
жывёльны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да жывёлы, жывёл. Жывёльны свет. Жывёльны арганізм. // Атрыманы ад жывёла прыгатаваны з арганічных рэчываў, якія ёсць у целе жывёлы. Жывёльнае масла. Жывёльныя бялкі.
2. Такі, як у жывёл; падсвядомы, чыста фізіялагічны. Візэнер сядзеў нерухома — жывёльны страх скаваў яму цела і язык. Шамякін. // перан. Грубы, нізкі. Жывёльныя пабуджэнні.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)