NARODOWA AKADEMIA NAUK BIAŁORUSI INSTYTUT JĘZYKOZNAWSTWA IMIENIA JAKUBA KOŁASA
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ ІНСТЫТУТ МОВАЗНАЎСТВА ІМЯ ЯКУБА КОЛАСА

Jauhieńnia Wołkawa, Walancina Awiława
Я.В. Волкава, В.Л. Авілава

SŁOWNIK POLSKO- BIAŁORUSKI
ПОЛЬСКА-БЕЛАРУСКІ СЛОЎНІК

ponad 40 000 haseł
звыш 40 000 слоў

Pod redakcją H.A. Cychuna
Пад рэдакцыяй Г. А. Цыхуна

WYDAWNICTWO «BIEŁARUSKAJA ENCYKŁAPIEDYJA», 2004
МІНСК: «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», 2004

Пад рэдакцыяй доктара філалагічных навук Г.А. Цыхуна

Навуковы рэдактар Т.У. Люковіч

Рэцэнзенты:
доктар філалагічных навук А.А. Кожынава, кандыдат філалагічных навук С.А. Важнік

АД РЭДАКТАРА

«Польска-беларускі слоўнік» ‒ фактычна першая спроба ўкладання і выдання ў Беларусі такога тыпу даведніка. Падрыхтаваны і часткова надрукаваны ў 1932 г. «Польска-беларускі слоўнік», праца над якім была распачата яшчэ ў польскім аддзеле Інбелкульта (пазней ‒ Польскі Інстытут Пралетарскай культуры), захаваўся толькі ў лічаных экзэмплярах, бо ў 1933 г. паводле пастановы прэзідыума Беларускай акадэміі навук яго выданне было забаронена, набор раскіданы, пакінута толькі 25 экз. «как материал». Слоўнік налічваў каля 60 тысяч слоў і, зразумела, меў пэўныя недахопы, але забаронены быў цалкам па матывах, якія не мелі адносін да яго навуковых вартасцей.

Неабходнасць у польска-беларускім слоўніку сярэдняга памеру1 адчуваецца ў Беларусі даўно. Выдадзеныя ў 1962 г. і 1996 г. у Польшчы слоўнікі маюць невялікія памеры, маладаступныя і не могуць задаволіць цяперашнія патрэбы перакладчыкаў з польскай мовы, студэнтаў адпаведнай спецыяльнасці ў ВНУ краіны і шырокія колы карыстальнікаў, якім прыходзіцца сутыкацца з польскімі тэкстамі або вуснымі выказваннямі. Акрамя таго, яны арыентуюцца пераважна на тых, каму польская мова родная або хто валодае ёю лепш, чым беларускай. Між тым, як сцвярджаў Леў Шчэрба, кожны двухмоўны слоўнік павінен быць выдадзены ў дзвюх адрозных адна ад адной версіях. Першая служыла б для тых, хто валодае мовай, на якую даецца пераклад, як сваёй роднай. Спецыфікай такога слоўніка з’яўляецца багатая сінаніміка, бо кожны носьбіт мовы, як мяркуе Аляксандр Ісачанка2, без цяжкасці выбера з пададзеных сінонімаў тое слова, якое найбольш падыходзіць да канкрэтнага семантычнага або стылістычнага кантэксту. І наадварот, другі варыянт перакладнога слоўніка, прызначаны для карыстальнікаў, што валодаюць першай мовай лепш, чым другой, павінен улічваць цяжкасці выбару таго або іншага эквіваленту пры перакладзе і падаваць толькі тыя варыянты, якія найбольш дакладна перадаюць значэнне і стылёвую характарыстыку загалоўнага слова. Наш «Польска-беларускі слоўнік» арыентаваны ў першую чаргу на носьбітаў беларускай мовы. Асабліва адчувальная патрэба ў такім слоўніку для перакладчыкаў мастацкай літаратуры, якія вымушаны ў большасці выпадкаў рабіць т. зв. двайны пераклад, карыстаючыся польска-рускімі і руска-беларускімі слоўнікамі. Зразумела, што пры гэтым страчваюцца пэўныя адценні ва ўжыванні слова, мова перакладу нівеліруецца, губляецца аўтарская стылёвая адметнасць і г.д. Каб даць у рукі перакладчыку надзейны інструмент у яго працы, укладальнікі імкнуліся задаволіць магчымасць шырокага выбару лексем і ўжывальных выразаў ‒ эквівалентаў адпаведных польскіх слоў і словазлучэнняў Для большасці польскіх лексем (за выключэннем тэрмінаў) прапануецца некалькі варыянтаў перакладу пры дапамозе сінонімаў і блізказначных слоў. Пры гэтым не ставіцца задача абмежавацца толькі нармаванай лексікай. Перакладны твор як з’ява мастацкай літаратуры змяшчае не толькі нейтральную (стандартную, унармаваную) лексіку, бо мова мастацкай літаратуры і літаратурная мова, як вядома, не з’яўляюцца тоеснымі паняццямі. Шырока выкарыстоўваюцца прастамоўныя выразы, неалагізмы апошніх гадоў, што атрымалі распаўсюджанне ў друку і ў т.зв. нефармальнай камунікацыі. Усё гэта дае магчымасць найбольш дакладна перадаць мастацкія якасці і спецыфіку польскамоўных твораў Характэрна, што якраз разнастайнасць і шматузроўневасць моўных сродкаў характарызуе сучасную польскую мастацкую літаратуру, для перадачы якіх нельга абмежавацца выключна нармаванай лексікай, а варта выкарыстаць усе наяўныя моўныя рэсурсы, у тым ліку архаізмы, аргатызмы, вульгарызмы і пад. Для падбору разнастайных эквівалентаў быў выкарыстаны, акрамя сучасных беларускіх слоўнікаў, шэраг шматмоўных і двухмоўных лексіка- графічных даведнікаў, пачынаючы ад вядомага «Сямімоўнага слоўніка»3 1918 г., дзе польская і беларуская лексіка выступае ў якасці эквівалентнай у адносінах да нямецкай, да «Вопыту літаратурна-дыялектнага слоўніка беларускай мовы» Уладзіміра Анічэнкі, створанага ў 1999 г. у Гомельскім універсітэце ў выніку адбору народных слоў, зафіксаваных у дыялектных слоўніках, што, на думку складальнікаў, маюць права заняць сваё месца ў агульналітаратурных слоўніках (гл. спіс выкарыстаных крыніц і даведнікаў). Акрамя таго, бралася пад увагу пазаслоўнікавая лексіка беларускіх пісьменнікаў і перыядычнага друку, падборку якой рэгулярна падае Алесь Каўрус у часопісе «Роднае слова», і т.зв. адметная лексіка нашых класікаў4. У прыватнасці, былі выкарыстаны матэрыялы «Канкарданса мовы Кандрата Крапівы», які быў створаны і захоўваецца ў электронным выглядзе ў Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа.

Для папаўнення рэестра новых слоў выкарыстаны таксама найбольш новыя і поўныя слоўнікі польскай мовы, якія адлюстроўваюць сучасны польскі моўны узус. Падаюцца таксама некаторыя прынятыя ў сучасных стандартызаваных варыянтах польскай мовы выразы і словазлучэнні, а таксама моўныя клішэ, што паказваюць найбольш тыповыя выпадкі спалучальнасці пэўных слоў і формаў

Праца па ўкладанні слоўніка вялася ў аддзеле славянскага і тэарэтычнага мовазнаўства Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Нац. АН Беларусі на працягу 1997—2000 гадоў Асноўнымі аўтарамі-ўкладальнікамі слоўніка з’яўляюцца Яўгенія Волкава і Валянціна Авілава, на пачатковых стадыях працы ў ёй брала ўдзел Ядвіга Казлоўска-Дода (укладанне індэкса слоўніка і папаўненне лексікі на літару В). Пэўныя ўдакладненні і заўвагі па частцы слоў на пачатковыя літары слоўніка зрабіла Інэса Кур’ян. Усе, хто працаваў над слоўнікам, будуць удзячны карыстальнікам за заўвагі, удакладненні і прапановы, што паслужаць паляпшэнню яго якасці пры дапрацоўцы і магчымым перавыданні. Заўвагі і пажаданні просім дасылаць на адрас: Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа Нац. АН Беларусі, 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д. 1, корп. 2.

Генадзь Цыхун

  1. Паводле існуючых крытэрыяў слоўнікамі сярэдняга памеру лічацца слоўнікі ад 40 да 60 тысяч слоў, параўн.: Magay Т. Problems of Vocabulary Selection in a Medium-Size Bilingual Dictionary // Hungaro-slavica: Studia in Honorem Stephani Nyomarkay. Budapcst, 1997. P. 189— 193.
  2. Isačenko A. Slovensko-ruský prekladový slovnik. l-ý diel. Bratislava, 1950. S. VI.
  3. Sieben-Sprachen-Wörtcrbuch: Deutsch, Polnisch, Russisch, Weißruthenish, Litauish, Lettisch, Jiddisch. [Leipzig], 1918.
  4. Гл., напрыклад: Арашонкава Г.У., Чабатар Н.А. Тлумачальны слоўнік адмстнай лексікі ў творах Якуба Коласа. Мн. 2003.

СКЛАД І СТРУКТУРА СЛОЎНІКА

Слоўнік змяшчае больш за 40 000 слоў і ахоплівае асноўны лексічны склад польскай мовы. У ім таксама ёсць пэўная колькасць размоўных, прастамоўных, устарэлых слоў, якія могуць сустрэцца пры чытанні публіцыстычных, мастацкіх і навукова-папулярных тэкстаў.

У сувязі з абмежаваным аб’ёмам слоўніка ў яго не ўключаны прыслоўі, якія ўтвараюцца рэгулярна; аддзеяслоўныя назоўнікі, якія маюць толькі значэнне дзеяння паводле дзеяслова; назоўнікі жаночага роду, утвораныя ад назоўнікаў мужчынскага роду (акрамя назваў нацыянальнасцей і некаторых назваў прафесій); памяншальныя і павелічальныя формы назоўнікаў, прыметнікаў і прыслоўяў; формы залежнага стану дзеясловаў і дзеясловы са складанай прыстаўкай.

У канцы слоўніка размешчаны спісы геаграфічных назваў і найбольш ужывальных у польскай мове скарачэнняў.

ЯК КАРЫСТАЦЦА СЛОЎНІКАМ

Артыкулы размяшчаюцца ў алфавітным парадку.

3 мэтай эканоміі месца ўмоўны знак ~ (тыльда) замяняе нязменную частку загалоўнага слова, якая аддзяляецца знакам |, напрыклад:

cedrow-y кедравы; orzeszki ~е кедравыя арэхі

cedzić незак. цадзіць; ~ słowa цадзіць словы

Амонімы даюцца асобнымі артыкуламі і адзначаюцца надрадковай арабскай лічбай:

dwojaki¹ дваякі

dwojaki² мн. спарышы

Назоўнікі, якія ў розных значэннях пішуцца з вялікай або з малой літары, падаюцца ў розных артыкулах:

Tantal м. міф. Тантал; męki (cierpienia) ~а мукі Тантала

tantal, ~u м. хім. тантал

Дзеясловы рознага трывання падаюцца па алфавіце. Больш падрабязна, як правіла, распрацоўваюцца дзеясловы аднаго больш ужывальнага трывання. У гэтым выпадку да парнага дзеяслова даецца спасылка:

wpada-ć незак. 1. упадаць, увальвацца; 2. правальвацца; 3. упадаць; rzeka ~ do morza рака ўпадае ў мора; 4. забягаць; ~ć do pokoju забягаць у пакой; гл. wpaść

Пры словах, якія маюць адно і тое значэнне, але адрозніваюцца напісаннем, даюцца спасылкі ад менш ужывальных варыянтаў да больш ужывальных:

votum н.; гл. wotum

У тых выпадках, калі польскае слова самастойна не ўжываецца або часцей ужываецца ў пэўным словазлучэнні, яно даецца без перакладу з двухкроп’ем, пасля якога прыводзіцца гэта словазлучэнне з адпаведным перакладам:

toczn-y: łożysko ~е падшыпнік вагання

Польскія рэаліі, якія не маюць адпаведнікаў у беларускай мове, транслітэруюцца, а ў дужках даецца адпаведнае тлумачэнне:

baca м. баца (старшы пастух у Татрах)

Пры назвах жывёл і раслін, за выключэннем самых распаўсюджаных, даецца лацінская назва:

zięba ж. заал. берасцянка (Fringilla coelebs L.)

СТРУКТУРА СЛОЎНІКАВАГА АРТЫКУЛА

Асобныя словы, а таксама значэнні слоў, пры неабходнасці пазначаны рознымі паметамі (гл. спіс умоўных скарачэнняў). Кожнае значэнне слова пазначаецца патоўшчанай лічбай. Сінанімічныя пераклады аддзяляюцца адзін ад аднаго коскай або коскай з кропкай.

Для характарыстыкі аб’ёму таго ці іншага значэння польскага слова даюцца тлу- мачэнні на беларускай мове (у дужках курсівам) або ілюстрацыі:

trawk-a ж. 1. траўка; 2. разм. траўка (пра марыхуану)

У шэрагу выпадкаў варыянты спалучальнасці слоў або словазлучэнняў падаюцца ў круглых дужках; гэта можа адлюстроўвацца і ў перакладзе:

voto: primo (secundo, tertio) ~ па першым (другім, трэцім) шлюбе (пра прозвішча)

calow-y цалёвы; miarka ~a цалёвая мерка; deski (gwoździe) ~e цалёвыя дошкі (цвікі)

wagon, -u м. вагон; ~ do węgla (na węgiel) вагон для вугля

Раўнапраўныя варыянты перакладу па- даюцца ў круглых дужках:

wahani-e н. 1. хістанне; 2. перан. ваганне, нерашучасць; z ~em w głosie нерашучым (няўпэўненым) голасам

Фразеалагічныя звароты, ідыяматычныя выразы, устойлівыя словазлучэнні, а таксама прыказкі і прымаўкі змяшчаюцца ў канцы слоўнікавага артыкула пасля знаку ◊.

Пры некаторых загалоўных словах, вымаўленне якіх можа выклікаць цяжкасці, у квадратных дужках даецца вымаўленне:

zamarzać незак. [zamar-zać] замярзаць

Пры загалоўных назоўніках заўсёды ставіцца род, пры назоўніках мужчынскага роду даецца родны склон адзіночнага ліку на -u:

badminton, ~u м. бадмінтон

bób, bobu м. боб

Назоўнікі, якія ўжываюцца пераважна ў множным ліку, даюцца ў форме множнага ліку:

ferie мн. канікулы

Калі назоўнік у адным са сваіх значэнняў ужываецца пераважна ў множным ліку, пасля адпаведнай арабскай лічбы прыводзіцца форма множнага ліку і пераклад:

faramuszka ж. разм. 1. глупства; 2. ~і мн. капрызы; выдумкі

Суплетыўныя формы назоўнікаў даюц- ца асобнымі артыкуламі па алфавіце:

lat-а мн. (адз. rok м.)

Прыметнікі ў слоўніку падаюцца ў форме назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду Прыметнікі, якія паводле семантыкі могуць выступаць толькі ў форме жаночага роду, даюцца ў слоўніку ў гэтай форме.

Дзеясловы падаюцца ў форме інфінітыва. Пры кожным дзеяслове падаецца трыванне пры дапамозе памет зак. і незак.

У выпадках разыходжання дзеяслоўнага кіравання ў польскай і беларускай мовах яно адзначаецца з дапамогай займеннікаў kto, co пасля польскіх дзеясловаў і хто, што пасля беларускіх эквівалентаў:

zadośćuczynić зак. komu/czemu задаволіць каго/што

Дзеепрыслоўі падаюцца асобнымі артыкуламі ў тых выпадках, калі яны вы- ступаюць у ролі прыметнікаў або назоўнікаў:

wakujący незаняты, вольны

wierzący які верыць; вернік

У іншых выпадках яны прыводзяцца ў адпаведных прыкладах у дзеяслоўных артыкулах.

З лічэбнікаў падаюцца:

а) паўнаколькасныя ад 1 ад 19, цэлыя дзесяткі, сотні, тысячы, мільёны, мільярды, більёны, а таксама ўтвораныя ад іх парадкавыя лічэбнікі;

б) зборныя ад 2 да 19 і поўныя дзесяткі;

в) лічэбнікі, якія выступаюць у значэнні назоўніка, напр., jedynka.

Асабова-мужчынскія формы лічэбнікаў даюцца як асобныя артыкулы з адпаведнымі паметамі:

sześciu а.-м. шэсць

УМОЎНЫЯ ЗНАКІ

~ ‒ тыльда, замяняе слова або яго нязменную частку пры паўторы іх у артыкуле;

| ‒ лінія, аддзяляе нязменную частку ад той, якая змяняецца;

( ) ‒ у круглых дужках падаюцца тлумачэнні, варыянты, лацінскія тэрміны;

[ ] ‒ у квадратных дужках падаецца вымаўленне польскіх слоў, а таксама факультатыўныя (неабавязковыя) словы пры перакладзе;

◊ ‒ ромб аддзяляе фразеалогію ад астатняй часткі артыкула.

АСНОЎНЫЯ ЛЕКСІКАГРАФІЧНЫЯ КРЫНІЦЫ

Польска-беларускі слоўнік. Мн., [Польскі інстытут пралетарскай культуры, БАН], 1932.

Podręczny słownik polsko-białoruski. / Pod red. A.Obrębskiej-Jablońskiej, M.Biryły. Warszawa, 1962.

Jasińska T., Bartoszewicz A. Słownik białorusko-polski, polsko-białoruski. War­szawa, 1996.

Jasińska-Socha T., Panasiuk N. Mały praktyczny słownik biznesmena białorusko-polski, polsko-białoruski. Warszawa, 1995.

Słownik języka polskiego PAN. / Red. naczelny W.Doroszewski. T. 1 —11. War­szawa, 1958—69

Słownik języka polskiego. Encyklopedia multimedialna PWN (на CD).

Nowy słownik popravnej polszczyzny. Warszawa, 2002.

Mały słownik języka polskiego. Warszawa, 1997.

Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego. Warszawa, 2000.

Kania S. Słownik argotyzmów. Warszawa, 1995.

Bogusławski A., Wawrzyńczyk J. Pol­szczyzna, jaką znamy: Nowa sonda słow­nikowa. Warszawa, 1993.

Stypula R., Kowalowa G. Słownik polsko-rosyjski z suplementem. Warszawa; Mo­skwa, 1989.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Т. 1—5. / Пад рэд. К.Крапівы. Мн., 1977—84.

Руска-беларускі слоўнік. Т. 1—3. Мн., 1993.

Анічэнка У. В. Вопыт літаратурна-дыялектнага слоўніка беларускай мовы. Гомель, 1999.

Санько З. Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем. Мн.. 1991.