лад 1, ‑а і ‑у, М аб ладзе, у ладу; мн. лады, ‑оў; м.
1. ‑у; звычайна адз. (з азначэннем). Дзяржаўная ці грамадская сістэма, арганізацыя. Сацыялістычны лад. Першабытнаабшчынны лад. Рабаўладальніцкі лад.
2. ‑у. Уклад жыцця. Лабановіч доўга хадзіў па пакоіку, намячаючы больш-менш сталы і пэўны лад свайго жыцця. Колас. // перан. Сэнс жыцця, спосаб жыцця. Ля завадзі, сярод чароту, сяджу я схілены ў тры пагібелі і не ўстану, не пайду, пакуль не зразумею самы лад жыцця людскога як мае быць... Бядуля.
3. ‑у. Разм. Згода, дружба. Бацькі .. [Аксёна] былі маўклівыя. Між імі не было ні добрага ладу, ні сваркі. Дуброўскі. [Мацей:] — Здаецца, і любяць адно аднаго, дастатак ёсць, а ладу няма: адсюль-адтуль ды ў сварку за дробязь якую. Пальчэўскі. [Аленка:] — А ты як-небудзь паладзь з бацькам. [Сцёпка:] — Потым паладзім, а цяпер ладу не будзе. Колас. // Парадак, зладжанасць. Вялікім клопатам лета былі дарогі.. Можна, не хвалячыся і не прыбядняючыся, сказаць: тое-сёе зрабілі. Вядома, да ладу яшчэ далёка, дарогі яшчэ багата дзе рэжуць без нажа. Мележ. Гуркацяць, гудуць маторы Ці пры сонцы, ці пры зорах, Калі ў працы лад, Кожны сэрцам рад. Кірэенка.
4. ‑у. Спосаб, манера; узор. На ваенны лад. На новы лад. На свой лад. ▪ Домікі, найбольш на вясковы лад, то заходзілі ў глыб двароў, то выступалі на самую вуліцу. М. Стральцоў. Снег пад нагамі ў прахожых звінеў на сотні ладоў. Шамякін.
5. ‑у. Настрой, гумор; тон. Гумарыстычны лад. Філасофскі лад. Самотны лад. ▪ Дарога, яе прысады настройвалі Русаковіча на лірычны лад. Паслядовіч.
6. ‑у. У музыцы — спосаб пабудовы гукараду, арганізацыя музычных гукаў; строй музычнага твора. Ніхто з нас не ведаў слоў песні. Але мы хутка засвоілі яе лад і дружна пачалі падпяваць адным голасам. Якімовіч. // У паэзіі — пабудова паэтычнага твора, яго строй і эмацыянальная афарбоўка. Вобразны лад. Урачысты лад. ▪ Меладычны лад верша, захаваны перакладчыкам, дае магчымасць адчуць нацыянальную форму арыгінала. Палітыка.
7. ‑а. Адно з дзяленняў на грыфе струнных музычных інструментаў; клавіша гармоніка, баяна, клапан духавога інструмента. Вася прабег пальцамі па ладах, расцягнуў гармонік. Асіпенка.
8. ‑у; звычайна адз. Сістэма будовы, склад мовы. Граматычны лад беларускай мовы.
•••
Давесці (прывесці) да ладу гл. давесці.
Дайсці (да) ладу гл. дайсці.
Даць лад гл. даць.
Збіцца з ладу гл. збіцца.
Ладу не дабраць гл. дабраць.
Навесці лад гл. навесці.
На добры лад — так, як патрэбна; па-сапраўднаму.
На свой лад — па-свойму.
На ўсе лады — усебакова (абмяркоўваць, разбіраць і пад.).
На ўсе (розныя) лады — па-рознаму. На ўсе лады заліваліся жаваранкі, свісталі шпакі. Дайліда. Мелодыя акрыляецца, мяняе тэмп, паўтараецца на розныя лады. Бядуля.
Не ў лад — нязладжана, нястройна; не ў адпаведнасці з чым‑н.
Не ў ладу; не ў ладах з кім-чым — быць не ў згодзе, у дрэнных адносінах.
Ні складу, ні ладу гл. склад.
Скланяць на ўсе лады гл. скланяць.
Спор ды лад (у рабоце, жыцці і інш.) гл. спор.
Спяваць на новы лад гл. спяваць.
У лад — зладжана, стройна; у адпаведнасці з чым‑н.
У ладу; у ладах з кім-чым — дружна, у згодзе.
(Усе) на адзін лад — (усе) аднолькавыя.
лад 2, ‑у, м.
У граматыцы — катэгорыя дзеяслова, якая выражае адносіны дзеяння да рэчаіснасці.
•••
Абвесны лад — катэгорыя дзеяслова, якая абазначае рэальнае дзеянне, што адбываецца ў цяперашнім, прошлым і будучым часе.
Загадны лад — катэгорыя дзеяслова, якая выражае загад, просьбу, чыю‑н. волю.
Умоўны лад — катэгорыя дзеяслова, якая абазначае магчымае, пажаданае або мяркуемае дзеянне.