Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
Рассеяныя элементы 2/589; 3/307, 382, 438; 5/92; 9/125, 243, 261, 545; 10/213
Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (1969—76, паказальнікі; правапіс да 2008 г., часткова)
рассе́яны
прыметнік, якасны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
рассе́яны |
рассе́яная |
рассе́янае |
рассе́яныя |
| Р. |
рассе́янага |
рассе́янай
рассе́янае |
рассе́янага |
рассе́яных |
| Д. |
рассе́янаму |
рассе́янай |
рассе́янаму |
рассе́яным |
| В. |
рассе́яны (неадуш.)
рассе́янага (адуш.) |
рассе́яную |
рассе́янае |
рассе́яныя (неадуш.)
рассе́яных (адуш.) |
| Т. |
рассе́яным |
рассе́янай
рассе́янаю |
рассе́яным |
рассе́янымі |
| М. |
рассе́яным |
рассе́янай |
рассе́яным |
рассе́яных |
Крыніцы:
krapivabr2012,
piskunou2012,
prym2009,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
рассе́яны
прыметнік, адносны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
рассе́яны |
рассе́яная |
рассе́янае |
рассе́яныя |
| Р. |
рассе́янага |
рассе́янай
рассе́янае |
рассе́янага |
рассе́яных |
| Д. |
рассе́янаму |
рассе́янай |
рассе́янаму |
рассе́яным |
| В. |
рассе́яны (неадуш.)
рассе́янага (адуш.) |
рассе́яную |
рассе́янае |
рассе́яныя (неадуш.)
рассе́яных (адуш.) |
| Т. |
рассе́яным |
рассе́янай
рассе́янаю |
рассе́яным |
рассе́янымі |
| М. |
рассе́яным |
рассе́янай |
рассе́яным |
рассе́яных |
Крыніцы:
krapivabr2012,
piskunou2012,
prym2009,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
рассе́яны
дзеепрыметнік, залежны стан, прошлы час, закончанае трыванне
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
рассе́яны |
рассе́яная |
рассе́янае |
рассе́яныя |
| Р. |
рассе́янага |
рассе́янай
рассе́янае |
рассе́янага |
рассе́яных |
| Д. |
рассе́янаму |
рассе́янай |
рассе́янаму |
рассе́яным |
| В. |
рассе́яны (неадуш.)
рассе́янага (адуш.) |
рассе́яную |
рассе́янае |
рассе́яныя (неадуш.)
рассе́яных (адуш.) |
| Т. |
рассе́яным |
рассе́янай
рассе́янаю |
рассе́яным |
рассе́янымі |
| М. |
рассе́яным |
рассе́янай |
рассе́яным |
рассе́яных |
Кароткая форма: рассе́яна.
Крыніцы:
dzsl2007,
krapivabr2012,
piskunou2012,
prym2009,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
дыфу́зна-рассе́яны
прыметнік, адносны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
дыфу́зна-рассе́яны |
дыфу́зна-рассе́яная |
дыфу́зна-рассе́янае |
дыфу́зна-рассе́яныя |
| Р. |
дыфу́зна-рассе́янага |
дыфу́зна-рассе́янай
дыфу́зна-рассе́янае |
дыфу́зна-рассе́янага |
дыфу́зна-рассе́яных |
| Д. |
дыфу́зна-рассе́янаму |
дыфу́зна-рассе́янай |
дыфу́зна-рассе́янаму |
дыфу́зна-рассе́яным |
| В. |
дыфу́зна-рассе́яны (неадуш.)
дыфу́зна-рассе́янага (адуш.) |
дыфу́зна-рассе́яную |
дыфу́зна-рассе́янае |
дыфу́зна-рассе́яныя (неадуш.)
дыфу́зна-рассе́яных (адуш.) |
| Т. |
дыфу́зна-рассе́яным |
дыфу́зна-рассе́янай
дыфу́зна-рассе́янаю |
дыфу́зна-рассе́яным |
дыфу́зна-рассе́янымі |
| М. |
дыфу́зна-рассе́яным |
дыфу́зна-рассе́янай |
дыфу́зна-рассе́яным |
дыфу́зна-рассе́яных |
Крыніцы:
piskunou2012.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
рассе́яны, ‑ая, ‑ае.
1. Дзеепрым. зал. пр. ад рассеяць.
2. у знач. прым. Раскіданы на вялікай прасторы. Рассеянае насельніцтва. □ Збіраліся салдаты з рассеяных часцей. Чорны.
3. у знач. прым. Аслаблены ў выніку распаўсюджання ў розных напрамках. Вялікая люстра пад столлю запалілася мяккім рассеяным святлом. Васілёнак.
4. у знач. прым. Такі, у якога рассейваецца ўвага; няўважлівы. — Са мной гэта часта здараецца, ды — нічога, я чуў, што і прафесары бываюць рассеяныя. «Полымя». // Які выказвае няўважлівасць. Рассеяны погляд.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пы́рскі, ‑аў; адз. пырска, ‑і, ДМ пырсцы, ж.
Кроплі вадкасці, якія разлятаюцца ад удару, усплёску і пад. Вунь — пляснуў шчупак па вадзе, Аж пырскі наўкруг паляцелі. Бялевіч. Бочка на драбінах кідалася і аблівалася пырскамі. Лобан. // Дробныя часцінкі чаго‑н., што разлятаецца ў розныя бакі. Конь ахвотна бег з паднятай галавою, і снег з-пад капытоў разлятаўся ў бакі пырскамі камячкоў. Пестрак. Спалохана войкае шкло, танюткімі пырскамі рассыпаўшыся па падлозе. Скрыган. // перан. Пра рассеяныя прамяні святла. Сонца заходзіла, распырскваючы чырвона-медзяныя пырскі па траве, па белай кары маладых бярозак. Мурашка. Па франтонах, па карнізах І па трубах сонца льецца І ва ўсіх фантанах знізу На мільёны пырскаў б’ецца. Гілевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Каду́к ’чорт, д’ябал’ (БРС, ТСБМ; слонім., Арх. Бяльк.; пін., Булг.; чач., Жыв. сл.; драг., З нар. сл.; чаш., сен., Касп.; КЭС, лаг.; Мат. Гом.; ст.-дар., Нар. сл.; Нас., Нас. Сб. посл., Некр., Нік. Напаў., Нік., Няч., Рам., Сцяшк., Федар., Шат.), ’лясун’ (Мат. Гом.), ’няшчасны выпадак’ (Нас.), у выразах: а кадук яго ведае (Бір. Дзярж.), кадук яго вазьмі (Сержп. Грам.), кадук не бярэ (Янк. БФ). Нікіфароўскі (Няч.) адзначае: «…от першабытных у свеце злачынцаў уцалелі некаторыя асобіны, рассеяныя па зямлі — гэта кадукі». Там жа, 45–46: «…кадук падобны здалёк на капу сена, ворах моху». Раманаў (Рам. 8) удакладняе, што кадук — «разнавіднасць чорта, які жыве ў старых гмахах, вадзяных млынах і г. д.». Укр. кадук, паводле Грынчэнкі, ’род хваробы’ і ’д’ябал, чорт’. Рус. уладз., смал. кадук ’падучка’, росл., смал. ’д’ябал, чорт’, зах.-бран. ’лаянка’. Запазычана з польск. kaduk (такія ж і іншыя значэнні), дзе ў помніках сустракаецца з XVI ст. Значэнне ’падучка’ вядома ў гаворках; літар. толькі выраз do kaduka ’да д’ябла’. Слаўскі (2, 17) лічыць, што значэнне ’чорт, д’ябал’ з’явілася ў XVIII ст. на базе ’хвароба’. Як аргумент прыводзіцца спасылка на паралельнае ўжыванне choroba і kaduk, kat, diabeł у праклёнах. Крыніцай польск. слова з’яўляецца лац. cadūcus ’хворы па падучку і інш.’
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
АНТО́НАВА ПАЎСТА́ННЕ,
узброенае выступленне сялян Тамбоўскай і часткова Варонежскай губ. у Расіі ў 1920—21. Асн. прычына — незадаволенасць палітыкай «ваеннага камунізму», прымусовай працай, харчразвёрсткай. Кіраўнік паўстання — эсэр А.С.Антонаў, б. нач. міліцыі Кірсанаўскага пав. Тамбоўскай губ. Пасля прыходу да ўлады бальшавікоў стаў на шлях тэрору, хаваўся ў лясах, завочна прыгавораны да расстрэлу. 19.8.1920 у с. Каменка Кірсанаўскага пав. пачалося стыхійнае сял. выступленне, якое хутка пашырылася на тэр. суседніх паветаў. За некалькі месяцаў Антонаў сабраў рассеяныя сял. групы (каля 500 чал.) і сфарміраваў атрад. У 2-й пал. 1920 сфарміраваны кіруючыя органы руху — гал. аператыўны штаб партыз. арміі Тамбоўскага краю, складзены праграма і статут тамбоўскага «Саюза працоўнага сялянства» (СПС), арганізаваны к-ты СПС у паветах, валасцях і вёсках. СПС выступаў за «звяржэнне ўлады камуністаў-бальшавікоў», за ліквідацыю падзелу ўладамі грамадзян на класы, спыненне грамадз. вайны, скліканне Устаноўчага сходу, грамадз. Свабоды, правядзенне ў жыццё закону аб сацыялізацыі зямлі, частковую дэнацыяналізацыю фабрык і з-даў, развіццё кааперацыі, свабодны гандаль, устанаўленне рабочага кантролю над вытв-сцю і размеркаваннем прадукцыі і інш. Да канца 1921 2 арміі Антонава аб’ядноўвалі 14 тэр. палкоў, 5 асобных кав. палкоў, атрады самаабароны ў сёлах агульнай колькасцю некалькі дзесяткаў тысяч чалавек, з іх каля 8—10 тыс. узброеных. У студз. 1921 для ліквідацыі паўстання была створана спец. камісія на чале з У.А.Антонавым-Аўсеенкам. У лют. 1921 пасля няўдалых спробаў задушыць паўстанне сілай улады пайшлі на частковыя ўступкі, гал. з якіх была датэрміновая адмена харчразвёрсткі ў Тамбоўскай губ. Аднак к-ты СПС скіроўвалі паўстанцаў на працяг барацьбы са сваім паліт. праціўнікам. Больш як 50-тысячная армія пад камандаваннем М.М.Тухачэўскага, узмоцненая атрадамі спец. войскаў ВЧК, з артыл. гарматамі, браневікамі, самалётамі, да восені 1921 задушыла паўстанне. Антонаў загінуў у перастрэлцы летам 1922. Нягледзячы на паражэнне, Антонава паўстанне стала адным з фактараў, што прымусілі ўлады адмовіцца ад ваенна-камуніст. метадаў пабудовы сацыялізму і перайсці да новай эканамічнай палітыкі.
Літ.:
Фельдман Д. Крестьянская война // Родина. 1989. № 10.
В.І.Мянькоўскі.
т. 1, с. 386
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)