Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
noughts and crosses[ˌnɔ:tsəndˈkrɒsɪz]n.BrEкры́жыкі і ну́лікі (гульня)
Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)
пастраката́ць, ‑качу, ‑кочаш, ‑коча; зак.
Стракатаць некаторы час. Сарока, махаючы хвастом, праляцела над маёй галавой, села на снег, пастракатала і, пакінуўшы на снягу крыжыкі слядоў і адбітак хваста, паляцела.Хомчанка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Ле́йтар ’кавалак топленага воску, які мае форму той пасудзіны, у якой застывае’ (Анох.). Няясна. Магчыма, з ням.Leiter ’лесвіца’, выгляд якой маюць крыжыкі ў борці, на якія пчолы вешаюць вашчыны. Наступны этап — перанос лексемы з вашчын на воск (Г. Цыхун, вусн. паведамл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
мазо́лісты, ‑ая, ‑ае.
Пакрыты мазалямі; з мазалямі. Сяляне рушылі да стала і мазолістымі загрубелымі пальцамі выводзілі свае прозвішчы ці проста стаўлялі крыжыкі, а нарэшце паперу замацаваў пячаццю стараста Бабіч.Колас.Аксіння працягнула да Евы рукі: былі яны парэпаныя, мазолістыя ад цяжкай работы.Асіпенка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кры́жык, ‑а, м.
1.Памянш.да крыж (у 1, 4 знач.); маленькі крыж. Яніна здымае з сябе залаты крыжык.Козел.— А ты хоць які крыжык заслужыў?Грахоўскі.
2. Тое, што і крыж (у 3 знач.). На графіку з’яўляюцца ўсё новыя і новыя лініі, рыскі, крыжыкі, кружочкі, лічбы.Васілёнак.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
crisscross
[ˈkrɪskrɔs]1.
adj.
1) які́ перакрыжо́ўваецца
2) перакрыжава́ны (до́пыт)
2.
adv.
1) крыж-на́крыж, упо́перак
2) кры́ва, ко́са, няпра́вільна
3.
v.t.
перакрыжо́ўваць, аплята́ць не́шта крыж-на́крыж
4.
n.
дзіця́чая гульня́ ў кры́жыкі
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
змацава́ць, ‑цую, ‑цуеш, ‑цуе; зак., што.
1. Моцна злучыць адно з другім, далучыць адно да другога пры дапамозе чаго‑н. Змацаваць бярвёны скабамі. □ Аставалася галоўнае — змацаваць абедзве палавіны фермы на самым вільчаку будучага дома.Карпаў.// Склеіць, звязаць вяжучым рэчывам. Змацаваць цагліны цэментам.//перан. Зрабіць моцным, непарушным. Сумесная барацьба з агульным ворагам яшчэ больш змацавала адзінства савецкіх людзей усіх нацыянальнасцей.«Звязда».
2. Засведчыць подпісам ці пячаткай які‑н. дакумент. Сяляне рушылі да стала і мазолістымі загрубелымі пальцамі выводзілі свае прозвішчы ці проста стаўлялі крыжыкі, а нарэшце паперу змацаваў пяча[ткай] стараста Бабіч.Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
АПАТРАПЕ́Й
(ад грэч. apotropaios які адводзіць бяду),
амулет, абярэг, прадмет, выява або дзеянне, якім прыпісвалі магічную здольнасць засцерагаць ад няшчасця і злога духу.
Апатрапеямі былі выявы жахлівых божастваў, звяроў і прадметаў (егіпецкага Беза, Гарпагоны, льва, грыфона, фаласа, складзеных пальцаў і г.д.), якія насілі як нацельныя амулеты; архітэктурныя рэльефы ў выглядзе звярыных мордаў і падобныя выявы на пасудзінах, зброі; нацельныя крыжыкі і ладанкі, што быццам аберагаюць вернікаў ад «нячыстай сілы».
Бел.нар. назва абярэ́г. З эпохі палеаліту як апатрапей выкарыстоўвалі амулеты з зубоў, кіпцюроў і касцей жывёл. Розныя амулеты-апатрапеі былі ў эпоху язычніцтва і ранняга хрысціянства: у курганных могільніках 9—13 ст. на Беларусі знойдзены амулеты-падвескі (лунніцы, крыжыкі), амулеты-змеевікі, змеегаловыя бранзалеты і інш. Апатрапейная сімволіка прысутнічала ў традыц. сямейнай і каляндарнай абраднасці. На Палессі апатрапеем было «завівала», якім накрывалі маладую ў найб. адказныя моманты вяселля; да вянца незалежна ад пары года надзявалі верхняе суконнае або футравае адзенне. Апатрапейная заклінальная магія — неад’емная частка вясенне-летніх абрадаў: сцябанне людзей і жывёлы асвячонай вярбой з традыц. прыгаворамі, асвячэнне вуглоў новай хаты свянцонай вадою; магічны круг вакол двара ў час падрыхтоўкі да веснавой сяўбы; трохразовы абход жывёлы з магічнымі прадметамі і заклінаннямі перад першым выганам у поле; юраўская раса, абрадавае печыва ў выглядзе крыжа і інш. Апатрапейны кірунак мелі такія формы калектыўнай абраднасці, як абворванне вёскі, хрэсны ход, тканне ручніка за дзень ці ноч, здабыванне «жывога» агню трэннем і інш. Адным з дзейсных апатрапеяў здаўна лічыўся чырвоны колер і арнамент. Апатрапеем лічыліся хлеб, вада, агонь, раса, зямля, вострыя металічныя прадметы, чалавечыя валасы, бурштын, зерне, ільняное валакно і семя, мак, пахучыя расліны (цыбуля, часнок, мята, палын) і інш.