жале́за, -а, н.
1. Хімічны элемент, цяжкі коўкі метал серабрыстага колеру, асноўная састаўная частка чыгуну і сталі.
Каваць ж.
2. Вырабы з гэтага металу.
Дахавае ж.
3. Жалезістыя рэчывы як лячэбны сродак.
У яблыках шмат жалеза.
|| прым. жале́зны, -ая, -ае (да 2 знач.).
Жалезныя вароты.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
жале́за ср.
1. в разн. знач. желе́зо;
тэмперату́ра плаўле́ння ж. — температу́ра плавле́ния желе́за;
вы́рабы з ж. — изде́лия из желе́за;
у я́блыках шмат ж. — в я́блоках мно́го желе́за;
2. обл. капка́н м.;
◊ вы́паліць гара́чым жале́зам — вы́жечь калёным желе́зом;
куй ж., паку́ль гара́чае — посл. куй желе́зо, пока́ горячо́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
жале́за, ‑а, н.
1. Хімічны элемент, цяжкі коўкі метал серабрыстага колеру, які ў спалучэнні з вугляродам утварае чыгун і сталь. Выплаўка жалеза з руды. Каваць жалеза.
2. Звычайная (бытавая) назва малавугляродзістых сталей. Пройдзеш круг — рукой не дакранешся да лемяхоў і нарогаў. Гарыць жалеза. Бялевіч. // зб. Вырабы з гэтага металу. Ліставое жалеза. Дахавае жалеза.
3. Жалезістыя рэчывы як лячэбны сродак. У цыбулі многа жалеза. Большая частка жалеза ў целе чалавека знаходзіцца ў гемаглабіне.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
жале́за н Éisen n -s;
армату́рнае жале́за Bewéhrungseisen n
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Жале́за 1 Рус. желе́зо, укр. залі́зо, польск. żelazo, чэш., славац., в.-луж. železo, н.-луж. zelezo, палаб. zilʼozü, балг. желязо, макед. железо, серб.-харв. жѐлезо, славен. želę́zo ’тс’. Ст.-слав., ст.-рус. желѣзо ’тс’. Літ. geležìs, лат. dzèlz(i)s ’тс’, ст.-грэч. χαλκός ’медзь’. Покарны (1, 435) дае праформу *ghel(ē̆)ĝh‑. Паводле Трубачова (ВСЯ, 2, 1957, 31–34), які адкідвае думку некаторых папярэднікаў (Мейе, Общеслав., 408) пра запазычаны характар слова, яно звязваецца са словамі, што абазначалі камяні, косці (перанос па падобнасці і функцыі): польск. głaz, рус. глаз ’каменьчык’ > ’вока’, ст.-слав. желы, бел. жаўлак (гл.), грэч. χέλῦς ’чарапаха’, галава (гл.). Тады выдзяляецца і.-е. корань *ghel‑ ’камень’. Улічваючы польск. żeliwo ’чыгун’, ‑z‑о (< *‑gʼh‑) мае суфіксальны характар (Шанскі, 1, Ж, 281). Гл. яшчэ Фасмер, 2, 42–43; Траўтман, 83; БЕР, 535 (дзе этымалогія Трубачова кваліфікуецца як няпэўная).
Жале́за 2 ’жалезная рэч’ (у тым ліку ’свяцільня’) (Сл. паўн.-зах.). Пераноснае, паводле матэрыялу, ад жале́за 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
жалеза...
Першая састаўная частка складаных слоў са знач. жалеза, напр.: жалезарудны, жалезабетон, жалезавугляродзісты.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
жалеза...
Першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнню слову «жалеза», напрыклад: жалезабетонны, жалезапракатны, жалезавугляродзісты.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
а́льфа-жале́за ср., физ. а́льфа-желе́зо
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
бэ́та-жале́за ср., физ. бета-желе́зо
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
жале́зіна, -ы, мн. -ы, -зін, ж. (разм.).
Кавалак жалеза; непатрэбная рэч з жалеза.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)