ГАДАВЫ́Я КО́ЛЬЦЫ ў раслін, канцэнтрычныя кольцы, бачныя на папярочным зрэзе праз гадавыя слаі тканак (напр., ксілемы ў дрэвавых раслін). Памер гадавых кольцаў і суадносіны іх ранніх і позніх элементаў вызначаюць шчыльнасць і мех. ўласцівасці тканкі. Пры неспрыяльных пагодных і інш. умовах могуць утварацца несапраўдныя кольцы з больш рыхлай і цёмнай драўнінай і няроўнымі граніцамі. Па колькасці гадавых кольцаў на разрэзе каля асновы дрэва можна вызначыць яго ўзрост, а таксама клімат і інш. прыродныя з’явы мінулага (гл. Дэндракліматалогія).
т. 4, с. 419
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
ГАДАВЫ́Я СЛАІ́,
1) у раслін — слаі прыросту драўніны, утвораныя камбіем у выніку сезоннай перыядычнасці яго дзейнасці. Найб. выяўлены ў дрэвавых раслін умераных і халодных паясоў, дзе яны адпавядаюць прыросту драўніны за адзін вегетац. перыяд. Нарастаюць ад цэнтра да перыферыі і складаюцца з дзвюх частак — ранняй (больш светлая, размешчана бліжэй да цэнтра, адкладаецца вясной) і позняй (больш цёмная, адкладаецца летам) драўніны. Бачныя на папярочным зрэзе ствала дрэва ў выглядзе канцэнтрычных гадавых кольцаў.
2) У жывёл — утварэнні ў некаторых тканках (напр., у лусцэ рыб, ракавінах малюскаў, кіпцюрах млекакормячых, хрусталіку іх вока), якія штогод адкладаюцца і працягла (часам усё жыццё) захоўваюцца. Адлюстроўваюць сезонныя змены тэмпу росту тканкі, што дазваляе вызначаць узрост асобін.
т. 4, с. 419
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
Гадавыя амплітуды тэмператур паветра БССР 12/27
Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (1969—76, паказальнікі; правапіс да 2008 г., часткова)
гадавы́
прыметнік, адносны
|
адз. |
мн. |
| м. |
ж. |
н. |
- |
| Н. |
гадавы́ |
гадава́я |
гадаво́е |
гадавы́я |
| Р. |
гадаво́га |
гадаво́й
гадаво́е |
гадаво́га |
гадавы́х |
| Д. |
гадаво́му |
гадаво́й |
гадаво́му |
гадавы́м |
| В. |
гадавы́ (неадуш.)
гадаво́га (адуш.) |
гадаву́ю |
гадаво́е |
гадавы́я (неадуш.)
гадавы́х (адуш.) |
| Т. |
гадавы́м |
гадаво́й
гадаво́ю |
гадавы́м |
гадавы́мі |
| М. |
гадавы́м |
гадаво́й |
гадавы́м |
гадавы́х |
Крыніцы:
krapivabr2012,
piskunou2012,
prym2009,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
гадавы́, ‑ая, ‑ое.
1. Які мае адносіны да цэлага года, атрымліваецца ў канцы года, з’яўляецца вынікам за год. Гадавая справаздача. Гадавыя кругі на зрэзе дрэва. □ Закончыліся гадавыя залікі ў інстытуце. Лынькоў. // Разлічаны на год. Гадавы план.
2. Які бывае адзін раз у год. Гадавы кірмаш.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Па́скі ’гадавыя колцы на папярочным зрэзе дрэва’ (шчуч., Сл. ПЗБ). Да пис(ак) (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
парала́кс, ‑а, м.
Спец.
1. Уяўнае змяненне становішча прадмета як вынік перамяшчэння вока назіральніка.
2. У астраноміі — вугал, які вымярае ўяўнае зрушэнне свяціла пры перамяшчэнні назіральніка з аднаго пункта прасторы ў другі. Гадавыя паралаксы планет.
[Грэч. parállaxis — адхіленне.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ана́ты
[лац. annatae = гадавыя (грошы)]
збор на карысць папскай казны з асоб, якія атрымлівалі касцельныя пасады (у 13—18 ст.).
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
ізагеатэ́рмы
(ад іза- + геа- + -тэрмы)
ізалініі пунктаў зямной кары з аднолькавай тэмпературай на глыбінях, куды не даходзяць гадавыя ваганні тэмпературы.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
АНА́ЛЫ
(ад лац. annales гадавыя),
запіс найб. значных падзей па гадах; форма гіст. твора ў старажытнасці і сярэднявеччы. Тэрмін аналы ўзнік у Стараж. Рыме, дзе ўсе важныя падзеі штогод запісваліся пантыфікамі (жрацамі) на спец. дошках і выстаўляліся на ўсеагульны агляд. Аналамі наз. таксама творы аналістаў. Пасля назва перайшла і на сярэдневяковыя запісы, якія вяліся звычайна ў манастырах. Форма пагадовых запісаў выкарыстана ў хроніках і летапісах.
т. 1, с. 336
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)