Verbum

ГАЙШУ́Н Іван Васілевіч

(н. 29.9.1946, в. Пятровічы Бабруйскага р-на),

бел. матэматык. Акад. АН Беларусі (1991, чл.-кар. з 1989), д-р фізіка-матэм. н. (1985), праф. (1992). Скончыў БДУ (1969). З 1969 у Ін-це матэматыкі АН Беларусі, з 1984 заг. лабараторыі, з 1985 намеснік дырэктара, з 1992 дырэктар гэтага ін-та. Навук. працы па дыферэнц. ураўненнях, працэсах кіравання і метадах матэм. мадэлявання. Распрацаваў агульныя прынцыпы даследавання ўстойлівасцей дынамічных сістэм, тэорыю ўраўненняў у поўных вытворных, метады даследавання сістэм кіравання ў функцыян. прасторах.

Тв.:

Вполне разрешимые многомерные дифференциальные уравнения. Мн., 1983;

Линейные уравнения в полных производных. Мн., 1989;

Многопараметрические системы управления. Мн., 1996.

М.У.Токараў.

т. 4, с. 441

ГАКХА́ЛЕ Гапал Крышна

(9.5.1866, г. Бамбей, Індыя — 19.2.1915),

дзеяч нац.-вызв. руху Індыі ў канцы 19 — пач. 20 ст. Адзін з вядучых лідэраў памяркоўнага крыла Індыйскага нацыянальнага кангрэса (ІНК). Да 1902 праф. гісторыі і палітэканоміі Фергюсан-каледжа ў г. Пуна. З 1899 чл. заканад. савета Бамбея (з 1902 — Цэнтр. заканад. савета пры англ. віцэ-каралі ў Індыі). З 1905 прэзідэнт ІНК. У 1905 заснаваў і да 1915 быў лідэрам «Т-ва слуг Індыі». Выступаў супраць эканам. ўплыву Вялікабрытаніі ў Індыі, але быў праціўнікам паліт. байкоту англ. улад, лічыў, што Брыт. імперыя павінна ператварыцца ў саюз свабодных народаў, а Індыя атрымаць аўтаномію шляхам паступовых рэформаў пад англ. кіраваннем.

т. 4, с. 441

ГАЛКО́ЎСКАЯ Галіна Апанасаўна

(н. 7.4.1938, Мінск),

бел. вучоны ў галіне гідрабіялогіі, заалогіі і папуляцыйнай экалогіі. Д-р біял. н. (1989), праф. (1990). Чл.-кар. Пятроўскай АН (С.-Пецярбург; 1994). Скончыла БДУ (1959). З 1962 у Бел. НДІ рыбнай гаспадаркі, з 1971 у Ін-це заалогіі АН Беларусі. Навук. працы па папуляцыйнай экалогіі і экалаг. фізіялогіі беспазваночных, структуры і функцыянаванні згуртаванняў водных жывёл.

Тв.:

Рост водных животных при переменных температурах. Мн., 1978 (разам з Л.М.Сушчэнем);

Эколого-биологические основы массового культивирования коловраток. Мн., 1988 (разам з І.Ф.Міцянінай, В.А.Галоўчыцам);

Planktonic rotifers and temperature // Hydrobiologia. 1987. № 147;

Oxygen consumption rate in rotifers // Там жа. 1995. № 313—314.

т. 4, с. 466

ГАЛУБО́ЎСКІ Пётр Васілевіч

(28.6.1857, Чарнігаўская губ. — 30.3.1907),

расійскі гісторык. Д-р рус. гісторыі (1885), праф. (1898). Скончыў Кіеўскі ун-т. Належаў да школы У.Б.Антановіча. З 1886 выкладаў у Кіеўскім ун-це. Навук. працы па гіст. геаграфіі, гіст. бібліяграфіі, крыніцазнаўстве стараж. гісторыі. У працы «Гісторыя Смаленскай зямлі да пачатку XV ст.» (1895) паказаў ход славянскай каланізацыі з паўн.-ўсх. Прыкарпацця, месцы рассялення і найменні славянскіх плямён, утварэнне бел. мовы, адрозненні паміж полацкімі і смаленскімі крывічамі, узаемаадносіны Смаленскага княства з ВКПЛ і Маскоўскай дзяржавай.

Тв.:

История Северской земли до половины XIV столетия. Киев, 1881;

Критико-библиографический обзор трудов по древнейшему периоду русской истории // Унив. изв. 1907. № 8.

Л.П.Храпко.

т. 4, с. 473

ГАН (Hahn) Ота

(8.3.1879, г. Франкфурт-на-Майне, Германія — 28.7.1968),

нямецкі фізік і радыяхімік. Чл. Берлінскай АН (1924). Скончыў Марбургскі ун-т (1901). У 1906—34 у Берлінскім ун-це (з 1910 праф.), адначасова (1912—45) у Ін-це хіміі кайзера Вільгельма (з 1928 дырэктар). У красавіку 1945 вывезены ў Англію, з 1946 у Гётынгенскім ун-це. Навук. працы па даследаванні радыеактыўнасці і радыеактыўных рэчываў. Адкрыў радыяторый (1905), пратактыній (1917, разам з Л.Майтнер), ядзерную ізамерыю ў прыродных радыеактыўных элементаў (1921), дзяленне ядраў урану пад уздзеяннем нейтронаў (1938, разам з Ф.Штрасманам). Нобелеўская прэмія 1944.

Літ.:

Гернек Ф. Пионеры атомного века: Великие исследователи от Максвелла до Гейзенберга. М., 1974.

т. 5, с. 17

ГАРАМЫ́КІНА Вера Іванаўна

(н. 14.7.1920, Іванаўскія хутары, Яраслаўская вобл., Расія),

гісторык антычнасці. Д-р гіст. н. (1989), праф. (1990). Скончыла Яраслаўскі пед. ін-т (1948). З 1952 у Віцебскім, з 1954 у Магілёўскім пед. ін-тах, з 1957 у Кабардзіна-Балкарскім ун-це. З 1961 у БДУ, у 1962—92 у Мінскім пед. ін-це. З 1993 жыве ў г. Рыбінск. Даследуе гісторыю раннякласавых грамадстваў і пераходны перыяд ад антычнасці да сярэднявечча. Аўтар дапаможнікаў для студэнтаў ВНУ па гісторыі стараж. свету.

Тв.:

К проблеме истории докапиталистических обществ (на материале Древней Руси). Мн., 1970;

В поисках истины о раннем христианстве. Мн., 1989;

Возникновение собственности на землю. Мн., 1991.

т. 5, с. 49

ГАРА́ЧКІН Віктар Георгіевіч

(29.3.1894, г. Яраслаўль, Расія — 9.4.1962),

бел. вучоны ў галіне тэхналогіі тарфяной вытв-сці. Чл.-кар. АН БССР (1940), д-р тэхн. н. (1954), праф. (1934). Скончыў Пятроўскую (цяпер Ціміразеўская) с.-г. акадэмію (1918). З 1930 у Маскоўскім тарфяным ін-це. Адначасова з 1926 кансультант Ін-та прам-сці, выкладчык БПІ, навук. супрацоўнік Ін-та торфу АН БССР. У 1952—56 у Ін-це торфу АН БССР. Навук. працы па тэхналогіі тарфяной вытв-сці.

Тв.:

Основы проектирования торфяных хозяйств. М., 1926;

Технология добычи и сушки торфа. 2 изд. М.; Л., 1948;

Основы технологии торфяного производства. М.; Л., 1953.

т. 5, с. 52

ГАРБАЧО́Ў Уладзімір Васілевіч

(н. 10.1.1926, г. Талачын Віцебскай вобл.),

бел. вучоны ў галіне кардыялогіі. Д-р мед. н. (1969), праф. (1972). Засл. дз. нав. Беларусі (1991). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1952). З 1958 у Мінскім мед. ін-це, з 1970 у Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (у 1972—84 прарэктар). Навук. працы па патагенезе, дыягностыцы і лячэнні каранарнага атэрасклерозу і ішэмічнай хваробы сэрца.

Тв.:

Трудности и ошибки в диагностике некоторых заболеваний сердечно-сосудистой системы Мн., 1978;

Диагностика кардиологических заболеваний: Справ. пособие. Мн., 1990 (у сааўт.);

Дислипидемии. Мн., 1996 (разам з А.Г.Мрочакам);

Практическая кардиология. Т. 1—2. Мн., 1997 (у сааўт.).

т. 5, с. 55

ГАРДЗЕ́ЕЎ Фёдар Гардзеевіч

(1744, г. Пушкін Ленінградскай вобл., Расія — 4.2.1810),

рускі скульптар. Вучыўся ў Пецярбургскай АМ (1759—67), у 1762—72 у Парыжы і ў Рыме. Акад. Пецярбургскай АМ (1776). З 1782 праф., з 1802 рэктар акадэміі. Ад драм. кампазіцый у духу барока («Праметэй», 1769) перайшоў да ясных і спакойных вобразаў, характэрных для класіцызму. Аўтар рэльефаў для фасадаў і інтэр’ераў палаца ў Астанкіне (1794—98), Казанскага сабора ў Пецярбургу (1804—07), надмагілляў Галіцыных (1780—90-я г.). Кіраваў адліўкай бронзавых статуй для фантанаў Петрадварца, устаноўкай помнікаў Пятру І (скульпт. Э.М.Фальканэ) і А.В.Сувораву (скульпт. М.Казлоўскі) у Пецярбургу.

Літ.:

Рогачевский В. Ф.Г.Гордеев. Л.; М., 1960.

т. 5, с. 58

ГА́РДЭН, Хардэн (Harden) Артур (12.10.1865, г. Манчэстэр, Вялікабрытанія — 17.6.1940), англійскі біяхімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1909), Германскай акадэміі даследчыкаў прыроды «Леапальдзіна» (1935). Д-р філасофіі (1888), праф. біяхіміі (1912). Скончыў ун-т Вікторыі ў Манчэстэры (1886). У 1887—88 у Эрлангенскім ун-це ў Германіі, з 1888 у Манчэстэрскім ун-це. У 1897—1930 у Ін-це прафілактычнай медыцыны ў Лондане (з 1907 дырэктар), адначасова з 1912 у Лонданскім ун-це. Навук. працы па біяхіміі спіртавога браджэння і ферментах, што прымаюць у ім удзел. Вынайшаў каферменты, даследаваў будову і функцыі каферменту І. Нобелеўская прэмія 1929 (разам з Х.Эйлерам-Хельпінам).

т. 5, с. 60