Раёк у песні: Ішоў раёк дарогаю, / дарогаю шырокаю. / Хади раёк, на мой дварок (Рам. 8), ’пучок нязжатага жыта на полі, убраны кветкамі’, ’дажыначная песня’ (рас., брасл., красл., Сл. ПЗБ). Памяншальная форма ад уласнага імя міфічнай істоты Рая — апякуна ўраджаю і багацця, “жытнага дзеда” (Бел. міф., 422). Гл. рай 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
шала́ш буда́н, -на́ м., шала́ш, -ша́ м.;
◊
с ми́лым рай и в шалаше́ хоць без хле́ба пасяджу́, але́ ж на лю́бага пагляджу́; хоць у будане́ жыць, абы з каха́ным быць; хоць у адно́й лёлі (саро́чцы), абы́ па любо́ві;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
Majoribus reddi
Адпраўляцца да продкаў.
Отправляться к предкам.
бел. Трапіць да Бога ў рай. Трапіць да Абрама на піва. Выправіцца на той свет. Даць дуба. Выпрастаць ногі к парогу.
рус. Отправиться к праотцам/на тот свет. Отдать Богу душу. Уйти в лучший мир. Отдать концы. Дать дуба. Сыграть в ящик.
фр. Rejoindre ses aïeux (Отправиться к праотцам).
англ. To join the majority (Присоединиться к большинству).
нем. Die Seele aus hauchen (Испустить дух). Aus der Welt gehen (Уйти из мира). Ins Gras beißen (Кусать траву). In die andere, bessere Welt übergehen (Перейти в другой, лучший мир). In den Tod sinken (Сойти в могилу).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
ахвя́ра ж., в разн. знач. же́ртва;
~ры вайны́ — же́ртвы войны́;
а. асяро́ддзя — же́ртва среды́;
а. ву́лічнага ру́ху — же́ртва у́личного движе́ния;
а. пе́шкі — шахм. же́ртва пе́шки;
◊ прыне́сці ў ~ру — принести́ в же́ртву;
па́сці ~рай — (чаго) пасть же́ртвой (чего)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
Стаме́ска ‘сталярская прылада з пляскатым тонкім долатам’ (ТСБМ, Сцяшк., Бяльк.), стама́йза ‘тс’ (Сл. Брэс.), штама́йза ‘тс’ (Скарбы). Рус. стаме́ска, стаме́зка ‘тс’. Запазычанне з н.-ням. stemmîzṇ або нова-в.-ням. Stemmeisen ‘долата’; гл. Фасмер, 3, 744 з літ-рай. Для стаме́ска магчыма рускае пасрэдніцтва; стама́йза, штамайза, відаць, непасрэдна з нова-в.-ням.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Таз ’шырокая пасудзіна, мядніца’ (ТСБМ), ’вялікая міска’ (Сцяшк., Бяльк.), ’гаршчок’ (Вруб.). Запазычана, хутчэй за ўсё, праз рускую з цюркскіх моў, параўн. тур., крым.-тат. tas ’міска’, дзе з араб. tast ’кубак; таз’ < перс. täsht (tœʃt) ’тс’ (Фасмер, 4, 10; Чарных, 2, 224; ЕСУМ, 5, 502–503 з літ-рай). Параўн. таца, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ву́тва ’качка’ (Дразд.), ву́тва зборн. ’качкі’ (парыц., Янк. Мат.), ву́тва, вутва́ ’тс’ (КСТ), укр. утва́, рус. утва́ зборн., славен. ôtva, серб.-харв. у̏тва ’дзікая качка’. Прасл. *ǫty, род. скл. ǫtъve, роднаснае літ. ántis ’качка’, ст.-прус. antis, ст.-інд. ātíṣ ’вадзяная птушка’, лац. anas, anatis (Фасмер, 4, 174, з літ-рай). Гл. вутка, вуціца, вуця.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Град ’град’. Параўн. рус. град, укр. град, польск. grad, чэш. hrad, балг. град, серб.-харв. гра̏д, ст.-слав. градъ. Прасл. *gradъ ’тс’. І.‑е. *grōdō‑ ’град’: параўн. арм. karkut ’тс’ (< *ga‑grōdo), лац. grandō ’град’. Гл. Трубачоў, Эт. сл., 7, 101 (з літ-рай). Параўн. яшчэ Фасмер, 1, 450; Слаўскі, 1, 336; Бернекер, 344.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
нябе́сны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да неба. З нябеснай вышыні далятала журботнае і стрыманае курлыканне жураўлёў. М. Ткачоў. Ганна Паўлаўна захаплялася нябесным блакітам, гарамі, якія так гарманічна зліваліся з чароўным светам тутэйшых раслін... Вірня. // Які знаходзіцца ў міжзорнай і міжпланетнай прасторы. Нябесныя целы.
2. Які вывучаецца і прымяняецца ў астраноміі. Нябесны глобус.
3. Паводле рэлігійных уяўленняў — які знаходзіцца на небе. Нябесны рай.
4. Які мае колер неба; светла-блакітны. Нябесны колер.
5. перан. Цудоўны. Валя нахілілася галавой да рукі. І ўсмешка... усмешка нябесная заззяла на твары. Пестрак.
•••
Нябесная механіка гл. механіка.
Нябесны мерыдыян гл. мерыдыян.
Манна нябесная гл. манна.
Спадзявацца на манну нябесную гл. спадзявацца.
Царства нябеснае гл. царства.
Чакаць манны нябеснай гл. чакаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Гаро́х. Рус. горо́х, укр. горо́х, польск. groch, чэш. hrách, балг. гра́х(ът), серб.-харв. гра̏х і г. д. Прасл. *górxъ ’тс’ да і.-е. *ghorso‑. Параўн. ст.-інд. ghárṣati ’церці’ і балт. назвы раслін: літ. garšvà ’Aegopodium podagraria’, лат. gārsa, gārses. Гл. Слаўскі, 1, 346–347; Фасмер, 1, 444; Трубачоў, Эт. сл., 7, 45 (з падрабязнай літ-рай).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)