ríchtunggebend

a які́ пака́звае напра́мак, кіру́ючы, дырэктыўны, накіро́ўны

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)

По́ўдзень, поўдзе́н, поўднён, по́ўдэнь ’супрацьлегласць поўначы’, ’мясцовасці з цёплым кліматам’, ’сярэдзіна дня’ (ТСБМ, Некр., Маш., Касп., Сл. ПЗБ, ТС), по́ўдзенне ’поўдзень’ (Нас.), ’полудзень, абед’ (Бяльк.), по́ўдзень, паўдня́ ’напрамак свету’ (Шат.), ст.-бел. полудень ’сярэдзіна дня’, полудне, полдень ’напрамак свету’, укр. пі́вдень ’поўдзень (сярэдзіна дня; напрамак свету)’, рус. по́лдень ’сярэдзіна дня; напрамак свету (паэт.)’, польск. południe ’тс’, палаб. pọ̈lni ’тс’, славац. poludnie ’поўдзень’ (старое), чэш. poledne ’тс’, в.-луж., н.-луж. poł(d)njo ’сярэдзіна дня, поўдзень’, серб.-харв. пла́дне, подне ’сярэдзіна дня, поўдзень’, балг. пла́дне ’сярэдзіна дня, полудзень’, дыял. ’поўдзень’, макед. пладне ’сярэдзіна дня’, ст.-слав. полоудьниіє ’сярэдзіна дня, поўдзень’. Прасл. *polъdьnь, *polьdьne, *poludьne, *poludьnьje, *poludьnъ ’сярэдзіна дня; поўдзень’, у складзе якога *роlъ (*polu — P., M. скл. адз. л.) і *dьnь (*dьne — Р. скл. адз. л.), гл. паў-, дзень (Махэк₂, 469; Шустар-Шэўц, 2, 1123 –1124; Скок, 1, 379; Банькоўскі, 2, 691; БЕР 5, 291–292). Мяркуецца, што ў праславянскай мове назіраліся тры фазы фармальных змен назвы: *poludьne > polъdьne > *poldьne з далейшай рэдукцыяй у асобных славянскіх мовах (Маньчак, JP, 76, 286, з літ-рай). Найменне напрамку свету па часе сутак назіраецца ў балтаў, румынаў, угра-фінаў, ёсць у цюркскіх мовах, параўн. ням. Mittag ’поўдзень (сярэдзіна дня, напрамак свету)’, ’абед’, літ. piẽtūs ’поўдзень (напрамак свету, сярэдзіна дня)’, лац. vesper ’вечар’, ’захад’ (Ніканаў, Этимология–1984, 163). У славян, побач з гэтай сістэмай, існавала іншая, арыентаваная на назвы вятроў і ўзыход–захад сонца (параўн. рус. восток — запад, север — юг), якая ўзнікла на славянскім поўдні і трапіла да ўсходніх славян разам са стараславянскай мовай (Німчук, Давньорус., 47–50).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

канструктыві́зм, ‑у, м.

Фармалістычны напрамак у мастацтве і архітэктуры 20 ст., які адмаўляе ідэйны змест і падмяняе мастацкі вобраз абстракцыяй.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

клерыкалі́зм, ‑у, м.

Рэакцыйны палітычны напрамак у капіталістычных краінах, які імкнецца ўзмацніць уплыў царквы на грамадска-палітычнае і культурнае жыццё.

[Ад лац. clericalis — царкоўны.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

кубі́зм, ‑у, м.

Фармалістычны напрамак у буржуазным выяўленчым мастацтве пачатку 20 ст., які падмяняў прадметы рэальнага свету камбінацыямі геаметрычных фігур.

[Фр. cubisme.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

псіхалінгві́стыка, ‑і, ДМ ‑тыцы, ж.

Напрамак у сучасным мовазнаўстве, які разглядае з’явы мовы з пазіцый псіхалогіі і матэматычнай сувязі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шыі́зм, ‑у, м.

Напрамак у ісламе, які прымае каран, але не прызнае суну, мусульманскае свяшчэннае паданне, што дапаўняе палажэнні карана.

[Араб.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Карава́н — запазычанне з усходу ў рад еўрапейскіх краін. Параўн. перс. karwan (< ст.-інд. karabhá ’вярблюд’). Напрамак запазычання і мовы-пасрэднікі вызначыць цяжка (Локач, 86; Фасмер, 2, 190).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

зюйд-ве́ст, ‑у, М ‑сце, м.

Спец.

1. Паўднёвы захад, паўднёва-заходні напрамак. Курс на зюйд-вест.

2. Паўднёва-заходні вецер.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

культу́рніцтва, ‑а, н.

Напрамак сярод буржуазнай інтэлігенцыі ў дарэвалюцыйнай Расіі, прыхільнікі якога падмянялі сапраўдную барацьбу за інтарэсы народа толькі асветніцкай дзейнасцю.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)