ВО́ЛАТЫ, велікалюды,
персанажы бел. міфалогіі, людзі-асілкі вялізнага росту і магутнай сілы. У бел. легендах і казках волаты падобныя на міфічных герояў, але поруч з ратнымі подзвігамі будуюць паселішчы і масты, умацоўваюць гарадзішчы; паказваюць сваю сілу: далёка перакідваюць вырваныя з каранямі дрэвы, каменне, сякеры. Асабліва былі пашыраны легенды пра волатаў, звязаныя з этыялагічнымі міфамі пра паходжанне і развіццё чалавека. У іх выяўлена перакананне, што даўней людзі былі высачэзныя, потым здрабнелі, змізарнелі. Нар. паданні звязваюць з волатамі ўзнікненне валатовак (стараж. курганоў) і назваў вёсак (Волаты, Валатоўкі, Валатава ў Віцебскай, Гомельскай, Мінскай абл.).
Літ.:
Никифоровский Н.Я. Простонародные приметы и поверья... Витебск, 1897;
Federowski М. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T.1. Kraków, 1897;
Сержпутоўскі А.К. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў. Мн., 1930;
Бараг Л.Г. «Асілкі» белорусских сказок и преданий // Русский фольклор. М.; Л., 1963. Вып. 8.
т. 4, с. 261
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
кні́га, -і, ДМ кнізе, мн. -і, кніг, ж.
1. Друкаванае (даўней таксама рукапіснае) выданне ў выглядзе пераплеценых разам аркушаў з якім-н. тэкстам і ілюстрацыямі.
К. вершаў.
К. апавяданняў.
2. Сшытыя разам чыстыя або разлінееныя лісты паперы для якіх-н. запісаў.
К. запісаў актаў грамадзянскага стану.
К. водгукаў.
3. Адна з некалькіх вялікіх частак літаратурнага твора.
Раман у трох кнігах.
|| памянш.-ласк. кні́жачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж. (да 1 і 2 знач.), кні́жка, -і, ДМ -жцы, мн. -і, -жак, ж. (да 1 і 2 знач.) і кні́жыца, -ы, мн. -ы, -жыц, ж. (да 1 і 2 знач.; разм.).
|| прым. кні́жны, -ая, -ае (да 1 і 2 знач.).
К. кіёск.
Кніжная выстава.
Кніжная вокладка.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
стары́, -а́я, -о́е.
1. Які дасягнуў старасці.
Старая жанчына.
Цяжка жыць старому (наз.).
2. Які даўно ўзнік, існуе доўгі час.
Старая вёска.
3. Якім доўга карысталіся, паношаны.
Старыя падручнікі.
Старая сукенка.
4. Мінулы, які даўно прайшоў, не сучасны.
Старыя парадкі.
5. Які быў раней, папярэднічаў каму-, чаму-н.
Старое рэчышча ракі.
6. Зроблены, створаны даўней і які захаваўся да цяперашняга часу; даўнейшы.
Старая частка горада.
Старая архітэктура.
7. Вопытны, бывалы.
С. грыбнік.
8. Даўно вядомы.
Старая прымаўка.
9. Які стаў нясвежым, страціў свае якасці (пра прадукты харчавання).
Старое сала.
10. Які стаў несапраўдным пасля пэўнага тэрміну або пасля выкарыстання.
С. білет.
С. пропуск.
◊
І стары і малады — усе да аднаго, усе без разбору.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
адзінабо́рства, ‑а, н.
Барацьба адзін на адзін паміж двума праціўнікамі; паядынак. Даўней гэта выглядала так. Сустракаліся два варожыя станы. Асілкі скрыжоўвалі зброю, а ворагі тым часам, гледзячы з двух бакоў на адзінаборства, набіраліся злосці, каб рынуцца пасля ў крывавы бой. Брыль. // Барацьба аднаго з некалькімі праціўнікамі адначасова або са стыхіяй. Сама легенда была нескладанай: паводле яе, адзін толькі Страцім-лебедзь адмовіўся ад Ноевага каўчэга, сам уступіўшы ў адзінаборства са стыхіяй патопу. Лойка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Не́ўкач, неўкача ’калісьці, даўным-даўно’ (Сл. Брэс.), неўкоч, неўкоча ’калісьці; калі-небудзь; у хуткім часе’ (ТС), ’калісьці, даўным-даўно’ (лунін., Жыв. сл.), нёкоч ’некалі, калісьці, даўней’ (пін., Нар. лекс.). Відаць, можа быць збліжала са славен. nekoč ’аднойчы, некалі, калісьці’, што з не (адмоўе) і ko ’калі’ (< къ, гл. к), с — узмацняльная партыкула, адпавядае бел. ч(чы), параўн. гэтачы, колечы і інш. (Карскі 2-3, 71; ESSJ SG, 2, 305–306). Спецыфічная беларуска-славенская паралель можа служыць падставай для рэканструкцыі праславянскага дыялектызма (*ne‑kb‑čb?). Сярод беларускіх слоў больш ранняй формай трэба лічыць форму без устаўнога ў.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
старина́ ж.
1. (эпоха, время) старада́ўнасць, -ці ж.; даўніна́, -ны́ ж.;
2. (старинный обычай) старасве́тчына, -ны ж., даўніна́, -ны́ ж.;
3. (старик) разг. дзед, род. дзе́да м., стары́, -ро́га м.;
◊
в старину́ даўне́й, калі́сьці, быва́ла;
по старине́ па-даўне́йшаму;
тряхну́ть старино́й згада́ць маладо́сць.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
па́нцыр
(с.-в.-ням. panzier, ад ст.-фр. pancier)
1) спецыяльнае адзенне з пераплеценых металічных кольцаў, якім карысталіся даўней для засцярогі тулава ад удараў халоднай зброі;
2) металічная абшыўка ваенных караблёў, бронепаяздоў;
3) цвёрдае покрыва ў чарапах, кракадзілаў, ракаў.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
матлашы́ць, ‑лашу, ‑лошыш, ‑лошыць; незак., каго-што.
Разм.
1. Рваць на шматкі, кавалкі. Сабакі матлошаць зайца.
2. Прыводзіць у бязладны стан. Матлашыць вецер Пракопаву бараду і псуе работу яму: засыпае сцежку белымі струменьчыкамі дробнага, пухкага, як мука, снегу. Колас.
3. Біць, дубасіць, нішчыць. Бывала, даўней, як завядзецца бойка — усё сяло калоціцца. Пабяруць калы і пачнуць матлашыць адзін аднаго. Колас. [Юзік:] — І калі мы раз наступілі на .. [урангелеўцаў] ды, закрычаўшы ўра, пачалі матлашыць іх штыкамі ды прыкладамі, дык яны кінуліся наўцёкі, а некаторыя здаліся. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кірма́ш
(польск. kiermasz, ад ням. Kirchmesse)
1) святочны базар, які даўней рабіўся звычайна ў пэўную пару года і суправаджаўся народным гуляннем, забавамі;
2) перыядычны масавы продаж тавараў, звычайна ў пэўным месцы (напр. пераднавагодні к.);
3) перан. шумнае зборышча (напр. птушыны к.).
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
лубо́к, ‑бка, м.
1. Тое, што і луб (у 2 знач.). На .. [ўслоне] вядро драўлянае, а каля вядра з лубка каробка. Галавач.
2. Тое, што і лубянка. Дзяўчаты ж запяваюць звонка песню Ды йдуць гурмою з лубкамі ў руках: Суніцы сакавітыя на ўзлессі! Кірэенка.
3. звычайна мн. (лу́бкі, ‑оў). Тонкія дошчачкі, якія накладаюцца на месца касцявога пералому. Рука ў лубках гудзе надаедлівым болем. Брыль.
4. Ліпавая дошка, на якой даўней гравіравалася карціна для друкавання. // Надрукаваная з такой дошкі карціна, якая вызначалася прастатой і даступнасцю вобразаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)