полімарфі́зм, ‑у, м.

Спец.

1. У біялогіі — наяўнасць сярод асобін аднаго і таго ж віду (жывёлы або раслін) форм, якія рэзка адрозніваюцца паміж сабой.

2. У хіміі — здольнасць аднаго і таго ж рэчыва крышталізавацца ў розных формах.

[Ад грэч. poly — многа і morphē — форма.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

universe

[ˈju:nɪvɜ:rs]

n.

1) сусьве́т -у m.

2) сьвет -у m.; чалаве́цтва n.

3) галіна́ f.

the universe of chemistry — галіна́ хі́міі

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

кало́ід, -у, М -дзе, м. (спец.).

Некрышталізаванае клеепадобнае рэчыва (бялок, крухмал і інш.), прамежкавае паміж растворам і эмульсіяй.

|| прым. кало́ідны, -ая, -ае і калаіда́льны, -ая, -ае.

К. раствор.

○

Калоідная сістэма — гетэрагенная сістэма, якая складаецца з мноства дробных часцінак якога-н. рэчыва, што знаходзіцца ў суспензаваным стане ў аднародным асяроддзі.

Калоідная хімія — раздзел фізічнай хіміі, у якім разглядаюцца працэсы ўтварэння і разбурэння дысперсных сістэм.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

чацвёрка, -і, ДМ -рцы, мн. -і, -рак, ж.

1. Лічба

4.

Напісаць чацвёрку.

2. Школьная адзнака (разм.).

Атрымаць чацвёрку па хіміі.

3. Запрэжка ў чатыры кані.

Пад’ехаць на чацвёрцы.

4. Колькасць каго-, чаго-н. у чатыры адзінкі; чатыры аднародныя прадметы.

Ч. самалётаў.

5. Назва чаго-н., абазначанага лічбай 4 (трамвая, тралейбуса і пад.; разм.).

Ч. ходзіць па кароткім маршруце.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

АХРЭ́М Апанас Андрэевіч

(н. 8.2.1914, в. Урэчча Вілейскага р-на Мінскай вобл.),

бел. хімік-біяарганік. Акад. АН Беларусі (1970). Д-р хім. н. (1960), праф. (1970). Засл. дз. нав. Беларусі (1983). Скончыў Бел. політэхн. ін-т (1934). З 1963 у Ін-це арган.. хіміі АН СССР, з 1972 у Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі, у 1974—88 дырэктар Ін-та біяарган. хіміі АН Беларусі. Навук. працы па біяарган. хіміі стэроідаў, бялкоў, пептыдаў, нуклеатыдаў. Адкрыў з’яву рухомасці двайных сувязяў у спалучаных дыенавых злучэннях. Дзярж. прэмія Беларусі 1988.

Тв.:

Конформационный анализ и установление пространственной структуры белковых молекул. Мн., 1989 (разам з С.А.Шэрманам, А.М.Андрыянавым);

Стероиды: Экол. функции. Мн., 1990 (разам з М.У.Каўганка).

т. 2, с. 160

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

гамалагі́чны, ‑ая, ‑ае.

Спец. Які мае аднолькавыя адносіны да чаго‑н.; адназначны, падобны.

•••

Гамалагічныя рады — а) у біялогіі — расліны, жывёлы, падобныя па сваіх марфалагічных і фізіялагічных прыкметах; б) у хіміі — арганічныя злучэнні, якія адрозніваюцца групай СН₂ і падобныя ў хімічных адносінах.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

цыклі́чны, ‑ая, ‑ае.

1. Які адбываецца па цыклах (у 1 знач.).

2. Які складае цыкл (у 2 знач.). Цыклічная дэманстрацыя кінафільмаў.

3. Спец. У хіміі — які мае кальцавую будову, структуру. Цыклічныя вуглевадароды.

4. Які прытрымліваецца цыклічнасці (у 2 знач.). Цыклічны графік.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ксенабіётыкі

(ад ксена- + гр. biotos = жыццё)

чужародныя для арганізмаў злучэнні — пестыцыды, прэпараты бытавой хіміі, лекавыя сродкі і г.д.

Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)

ка́федра, -ы, мн. -ы, -федр і -аў, ж.

1. Узвышэнне для лектара, прамоўцы.

Лектар падняўся на кафедру.

2. У вышэйшай школе: аб’яднанне спецыялістаў вучэбных дысцыплін, якія адносяцца да адной галіны навукі.

К. хіміі.

К. беларускай мовы і літаратуры.

3. Пасада епіскапа, які кіруе епархіяй.

|| прым. кафедра́льны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.; спец.).

○

Кафедральны сабор — галоўны сабор у горадзе, у якім богаслужэнне вядзе епіскап.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

БІЯНЕАРГАНІ́ЧНАЯ ХІ́МІЯ,

неарганічная біяхімія, галіна біяхіміі, што вывучае комплексы іонаў металаў з бялкамі, нуклеінавымі к-тамі, ліпідамі і нізкамалекулярнымі прыроднымі злучэннямі; даследуе ролю іонаў металаў у выкананні біял. функцый прыродных металакомплексаў. Пераважна даследуюцца іоны Na​+, K​+, Ca​2+, Mg​2+, Mn​2+, Fe​2+, Fe​3+, Cu​2+, Co​2+, Mo​2 і Zn​2+, якія ёсць у малекулах біялагічна актыўных рэчываў, напр. сідэхромы, іанафоры (хелатавальныя агенты шчолачных металаў), ферыцін, трансферыны, цэрулаплазмін, гемэрытрын, гемацыянін, металаферменты, карбаксіпептыдаза A, карбаангідраза, медзьзмяшчальныя аксідазы, ферадаксіны, гемы, гемаглабін і міяглабін, цытахромы, перакеідазы і каталазы, хларафіл, карыноіды, комплексы нуклеазідаў, нуклеатыдаў і нуклеінавых к-т, вітаміну B6 і інш.

Склалася на мяжы біяхіміі і неарган. хіміі. Выкарыстоўвае метады хіміі каардынацыйных злучэнняў і квантавай хіміі. У б. СССР фундамент біянеарганічнай хіміі заклалі працы М.Я.Вольпіна, М.У.Валькенштэйна, А.Я.Шылава, К.Б.Яцымірскага і інш., далейшае развіццё атрымала ў працах па мадэляванні азотфіксавальных ферментных сістэм з выкарыстаннем комплексаў малібдэну (А.Я.Шылаў), іанафораў (Ю.А.Аўчыннікаў, В.Ц.Іваноў) і інш.

На Беларусі працы па біянеарганічнай хіміі праводзяцца пераважна ў Ін-це біяарган. хіміі АН. Вывучаны цытахромы P-450 і інш. гемазмяшчальныя ферментныя сістэмы (Дз.І.Мяцеліца, С.А.Усанаў, В.Л.Чашчын), змадэляваны акісляльна-аднаўляльныя ферменты (цытахромы P-450, пераксідазы, каталазы) з выкарыстаннем іонаў і комплексаў жалеза, медзі і малібдэну (Мяцеліца). Вынікі даследаванняў біянеарганічнай хіміі выкарыстоўваюцца для сінтэзу фармакалагічных прэпаратаў.

Літ.:

Хьюз М. Неорганическая химия биологических процессов: Пер. с англ. М., 1983;

Метелица Д.И. Моделирование окислительно-восстановительных ферментов. Мн., 1984.

Дз.І.Мяцеліца.

т. 3, с. 176

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)