Луч1 ’лепш’ < лу́ччы ’лепшы’ (Рам. 1, Нар. Гом., ТС), лу́ччай ’лепш’ (Жд. 1, Ян.), лу́чча ’тс’ (Ян.), лу́тчай ’тс’ (в.-дзв., Шатал.), луччэй ’тс’ (Растарг.), лу́ччы, луччэйшы ’лепшы’ (Бяльк., Растарг., Мат. Гом.; круп., Сл. ПЗБ), лу́чшы(й), лу́ччый ’тс’, ’правы бок матэрыі’ (шчуч., стол., даўг., Сл. ПЗБ), лу́ччай ’больш’ (Ян.). Укр. лу́чче, лу́ччий, рус. лу́чше, лу́чший, ст.-рус. лучии, ст.-слав. лоучии, лоучьши — першапачаткова азначала ’які найбольш падыходзіць’. Да лу́чыць (гл.).

Луч2, мн. лучэ́ ’прамень’ (гарад., Сл. ПЗБ; Яруш.). Укр. луч ’тс’, рус. луч ’тс’, ’лучына’, ’паходня’, ’агонь на носе лодкі’ (арханг., пск., урал.), ’агонь на краі гумна пры малацьбе’ (цвяр.), ’агонь у жыллі’ (арханг.), ’колер’, луча́ ’лучына’ (цвяр.), ’прамень’ (вяц.); польск. łuczywo, н.-луж. łucywo, в.-луж. łučwo, łučiwo, чэш. louč, славац. lúč ’лучына’, lúče ’прамяні’, славен. lúč ’святло’, ст.-славен. ’свечка’, долен. ’лучына’, серб.-харв. лу̑ч ’лучына’, ’паходня’, ’сасна’, лу̏ча ’прамень’, макед. лач, балг. луч, луча ’тс’, ’зара’, ц.-слав. лучь ’святло, бляск’, лоуча ’прамень’. Прасл. lučь < *lou̯k‑is, luča < *lou̯ki̯a < і.-е. *leuk‑ ’свяціць’ (параўн. ст.-прус. luckis ’палена’, літ. laũkas ’жывёла — Лыска або Зорка’, ’поле’ — аналагічна славен. svet ’поле’; ст.-інд. loká‑ ’прастор, святло’, rōkás ’святло’, rōciṣ ’бляск’, авест. raōčah‑ ’святло’, ст.-грэч. λευκός ’светлы, бліскучы’, λύχνος ’зара’, лац. lūx ’святло’, lūcus ’святы гай’, lucerna ’лятарня’, ірл. lóche ’маланка’, гоц. liuhaþ ’святло’, ст.-в.-ням. lōh ’прасека’, ст.-ісл. log ’полымя, святло’ (Фасмер, 2, 537; Скок, 2, 323–324; Бязлай, 2, 154; БЕР, 3, 529–530; Шустэр–Шэўц, 11, 784–785).

Луч3 ’пучок лучыны, вязка карчоў, якія паляць у сетцы на носе лодкі, калі колюць рыбу васцямі ноччу’ (полац., З нар. сл.), рус. арханг., пск., урал. луч ’агонь на носе лодкі’; параўн. таксама паўн. ст.-рус. лучити ’лавіць рыбу з падсвечваннем на спецыяльным прыстасаванні на носе лодкі’ (XVII ст.). Да луч2 (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Melior est consulta tarditas, quam temeraria celeritas

Лепш разумная павольнасць, чым безразважлівая хуткасць.

Лучше разумная медлительность, чем безрассудная быстрота.

бел. Спехам нарабіў смеху. Хто спяшыць, той і спатыкаецца. Па­ волі едучы, далей будзеш. Памалу едзеш ‒ далей заедзеш.

рус. Не переведя духу, дальше ворот не добежишь. Лучше идти, да присаживаться в пути, чем бежать, да лежать. Вскачь землю не пашут.

фр. Qui va doucement va loin (Кто едет тихо, далеко едет).

англ. Haste makes waste (Торопливость ведёт к ущербу). Fool’s haste is no speed (Поспешность дурака ‒ не скорость).

нем. Der Eilige wirkt komisch (Кто спешит, выглядит комично). Wer zu sehr eilt, wird langsam fertig (Кто очень спешит, будет готов не скоро).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Oculis magis habenda fides, quam auribus

Вачам варта больш давяраць, чым вушам.

Глазам следует больше доверять, чем ушам.

бел. Не вер вушам сваім. Не вер чужым рачам, ды вер сваім вачам. Вер не сказу, а наказу.

рус. Не верь ушам, а верь глазам. Больше верь своим очам, нежели чужим речам. Лучше один раз своими глазами увидеть, чем сто раз услышать.

фр. Vu une fois cru cent fois (Один раз увидел ‒ сто раз поверил). Il vaut mieux se fier a ses yeux qu’ ’a ses oreilles (Лучше доверять глазам, чем ушам).

англ. Seeing is believing (Увидеть ‒ значит поверить).

нем. Was die Augen sehen, glaubt das Herz (Что видят глаза, тому верит сердце).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Calles antiquos serves veteres et amicos

Беражы старыя сцежкі і старых сяброў.

Береги старые тропинки и старых друзей.

бел. Даражэй адзін стары друг, як новых двух. Новых сяброў на­жывай, але і старых не забывай.

рус. Новых друзей наживай, а старых не теряй. Старый друг лучше новых двух. Друга ищи, а найдёшь ‒ береги. Своих друзей наживай, а отцовских не утрачивай.

фр. Les vieilles amitiés ne se remplacent pas (Старая дружба не заменяется).

англ. Old friends and old wine are best (Лучше всего старые друзья и старое вино).

нем. Die alten Freunde sind die besten (Старые друзья самые лучшие). Ein alter Freund ist zwei neue wert (Старый друг стоит двух новых).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

чемII союз

1. (нежели) чым, як, ніж; (после сравн. ст. передаётся ещё конструкциями с предлогом) за (каго, што);

лу́чше по́здно, чем никогда́ посл. лепш по́зна, як (чым) ніко́лі;

она́ сде́лала бо́льше, чем он яна́ зрабі́ла больш за яго́ (чым ён);

2. (вместо того, чтобы) заме́ст таго́, каб (преимущественно в конструкциях с част. «бы»); што (як) меў (ме́ла, ме́лі); як, чым (преимущественно в конструкциях без част. «бы»);

чем бы помо́чь, он ещё меша́ет заме́ст таго́, каб дапамагчы́, ён яшчэ́ перашкаджа́е;

чем торопи́ться, вы́йдем ра́ньше што (як) ме́лі спяша́цца, вы́йдзем лепш ране́й;

3. (насколько, в какой степени) чым;

чем бо́льше, тем лу́чше чым больш, тым лепш.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

згубі́ць сов.

1. потеря́ть, утеря́ть; (неизвестно где) затеря́ть;

з. гро́шы — потеря́ть (утеря́ть) де́ньги;

з. напа́рстак — затеря́ть напёрсток;

2. погуби́ть, загуби́ть, сгуби́ть;

3. см. стра́ціць 1;

з. з вачэ́й — потеря́ть из ви́ду;

со́рам з. — стыд потеря́ть;

лепш з разу́мным з., чым з ду́рнем знайсці́погов. лу́чше с у́мным потеря́ть, чем с глу́пым найти́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Ablue, pecte canem, canis est et permanet idem

Памый, прычашы сабаку, усё ж сабака ёсць і сабакам застанецца.

Умой, причеши пса, всё же пёс есть и псом останется.

бел. Прыбяры свінню хоць у золата, яна ўсё адно ў хлеў пойдзе. Жаба і з залатога трона ў балота скача.

рус. Кляча и в золотой узде не конь. Свинья и в золотом ошейнике свинья. Осёл останется ослом, хоть ты осыпь его звездами.

фр. Un mors doré ne rend pas un cheval meilleur (Золотые удила не делают лошадь лучше).

англ. You cannot make a silk purse out of a sow’s ear (Из свиного уха нельзя сделать шёлковый кошелёк).

нем. Goldener Zaum macht das Pferd nicht besser (Золотая уздечка не делает коня лучше).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Pulchrum esi praestare cuncta, nil exigere

Цудоўна ўсё даваць і нічога не патрабаваць узамен.

Прекрасно всё давать и ничего не требовать взамен.

бел. Хто дае, той сам мае. Лепей людзям даць, чым самому прасіць.

рус. Лучше дать, нежели взять. Дай Бог подать, не дай Бог просить. Приведи Бог подать, не приведи Бог принять. Лучше подать через порог, чем стоять у порога.

фр. Il y a plus de bonheur à donner qu’à recevoir (Больше счастья, когда даёшь, чем когда получаешь). La main qui donne est au-dessus de celle, qui reçoit (Рука, которая даёт, выше той, которая получает/принимает).

англ. Give and take (Кто даёт, тот и получает).

нем. Geben ist seliger denn Nehmen (Давать ‒ душевнее, чем брать).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

скоре́е

1. сравн. ст., нареч. хутчэ́й;

2. сравн. ст., прил. хутчэ́йшы;

3. нареч. (лучше) хутчэ́й, лепш;

он скоре́е умрёт, чем сда́стся ён хутчэ́й (лепш) памрэ́, чым зда́сца;

4. нареч. (вернее, ближе) хутчэ́й;

он скоре́е похо́ж на мать, чем на отца́ ён хутчэ́й падо́бны да ма́ці, чым да ба́цькі;

скоре́е всего́ хутчэ́й за ўсё.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Esse quam niger es, sic dixit caccabus ollae

Глядзі, які ты чорны, ‒ так сказаў кацялок гаршку.

Смотри, какой ты чёрный, так сказал котелок горшку.

бел. Пасмяяўся чыгун з катла, а абодва чорныя. Лазня лазню ганіць, а абедзве ў гразі стаяць.

рус. Горшок над котлом смеётся, а оба черны. Не смейся, хрен, не слаще редьки. Не смейся, горох, над нами: сам будешь под ногами. Не смейся, горох, не лучше бобов: размокнешь, надуешься ‒ лопнешь. Не смейся, квас, не лучше нас.

фр. La pelle se moque du fourgon (Лопата смеётся над кочергой).

англ. The kettle called the pot black (Чайник горшок чёрным назвал).

нем. Ein Esel schilt den anderen Langohr (Один осёл обзывает другого длинноухим). Der Topf lacht über den Kessel (Горшок смеётся над котелком).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)