Марці́ра артылерыйская гармата з кароткім ствалом’ (ТСБМ). У Крукоўскага (Уплыў, 82) бел. марты́ра — з рус. мовы, у якую (ў XVIII ст. праз гал. mortier ’ступа, марціра’) было запазычана з франц. mortier (< лац. mortārium ’ступа’ (Фасмер, 2, 658)).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ці́ха,
1. Прысл. да ціхі.
2. безас. у знач. вык. Пра наяўнасць цішыні дзе‑н., ціхае надвор’е. Было ціха і цёпла. Здавалася, яшчэ дзень-другі — і ў ліловых алешніках зацёхкаюць галасістыя салаўі. Ігнаценка.
3. безас. у знач. вык. Пра спакойнае, мірнае жыццё. Гора ў прорву нябыту сплыло. Шчасце зведалі дзеці. Толькі б ціха на свеце было, Толькі б ціха на свеце... Гілевіч. // Пра адсутнасць спрэчак, сутыкненняў паміж кім‑н. [Жанчына:] — Маўчыць [Пятро], як вады ў рот набраўшы. Кажа: «Абы ў хаце ціха было». Пальчэўскі. // перан. Пра душэўны спакой, уціхаміранне. На душы было ціха.
4. у знач. вык. Ужываецца як загад не шумець, замаўчаць. — Ціха-а, — шапнуў Косцік, — гэта вавёрка. Брыль. — Ціха, хлопцы! Памаўчыце хоць адну хвіліну. Кулакоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
надда́ць сов., разг. (прибавить что-л. к тому, что уже было раньше) доба́вить, приба́вить, надда́ть;
н. па́ры — приба́вить (доба́вить, надда́ть) па́ру;
н. кро́ку — приба́вить ша́гу;
н. ху́ткасці (ско́расці) — приба́вить ско́рость
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
Non est vitam invenire sine tristitia in ullo
Не бывае чалавечага жыцця без смутку.
Не бывает человеческой жизни без грусти.
бел. Ліха без дабра не бывае. Не пазнаўшы бяды, не ўчуеш дабра.
рус. Ни печали без радости, ни радости без печали [не бывает].
фр. Pas de vie sans épines (Не бывает жизни без шипов).
англ. No joy without alloy (Нет радости без горести).
нем. Jedes Ding hat zwei Seiten (Каждая вещь имеет две стороны). Kein Unglück so groß, hat was Gutes in Schoß (Горе, каким бы оно ни было, имеет что-то хорошее в лоне).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Ab ovo usque ad mala (Horatius)
Ад яйка да яблык*.
От яйца до яблок.
бел. Ад пачатку да канца. Ад краю і да краю. 3 краю ў край.
рус. От А до Я. От аза до ижицы. От альфы до омеги.
фр. De l’alpha à l’oméga (От альфы до омеги).
англ. From beginning to end (Сначала до конца). From A to Z (От А до Я).
нем. Von A bis Z (От A до Я).
* У старажытных рымлян было прынята пачынаць абед з яіц і заканчваць яго яблыкамі.
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Пе́рша ’перш-наперш’ (паст., Сл. ПЗБ), ’раней’ (беласт., Сл. ПЗБ; дзярж., Нар. сл.; Карскі, Труды; калінк., З нар. сл.; Бяльк.), прыслоўе, утворанае ад прыметніка *pьrvъ і суф. ‑ě ў польскім варыянце pierwsz‑ě, з якога і было запазычана.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пумпу́ра ’паўпрыца (дэталь у жорнах)’ (воран., Сл. ПЗБ). Паводле Грынавяцкене (там жа), з літ. pumpurė ’тс’, хутчэй за ўсё гукапераймальнага паходжання, параўн. таксама ням. ритретʼстукаць, грукатаць’, што, магчыма, было асновай для назвы тэхнічнай дэталі паводле характарнай (“шумавой”) прыметы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Разна́да ’ласунак’ (шчуч., Сл. ПЗБ), разна́дзіцца ’панадзіцца’, ’рассмакавацца’ (дзятл., шчуч., пух., Сл. ПЗБ), разна́дзіць ’разахвоціць’ (маст., Сл. ПЗБ), разнаджаны ’разласаваны’ (лід., Сл. ПЗБ). Магчыма, утворана па мадэлі слова прына́да (гл.), дзе пры‑ было ўспрынята як прыстаўка. Гл. надзіць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
зайздро́сны, ‑ая, ‑ае.
1. Схільны да зайздрасці; з пачуццём зайздрасці. Зайздроснаму Варвону было няўцям, што шчасцем Плюндрыка было яго няшчасце. Вітка. // Які выражае зайздрасць. Зайздросны позірк.
2. Надта добры, здольны абудзіць зайздрасць. Зайздросны лёс. □ Была зайздроснай Саўкі доля, Бо гэткіх конюхаў, як ён, Ніхто не знаў у наваколлі: Ім ганарыўся ўвесь раён! Гаўрусёў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
аптымі́зм, ‑у, м.
Бадзёрае і жыццярадаснае светаадчуванне, пры якім чалавек верыць у светлую будучыню; схільнасць ва ўсім бачыць добрае; проціл. песімізм. Рэдактарскі аптымізм захапляў і радаваў Лабановіча, бо яму хацелася, каб гэтак яно і было. Колас. У гэтай бяздумнай бадзёрасці сучаснай моладзі і светлым аптымізме было нешта новае, народжанае новай эпохай. Карпюк.
[Ад лац. optimus — найлепшы.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)