Verbum

уда́р, -у, мн. -ы, -аў, м.

1. Моцны рэзкі штуршок, сутыкненне з кім-, чым-н. з сілай.

Гэты гадзіннік не баіцца ўдараў.

Нанесці ў.

У. электрычнага току.

2. Гук (звон, трэск, грукат) ад такога штуршка, а таксама наогул адрывісты гук, стук.

У. гадзінніка.

У. грому.

3. перан. Імклівы напад, атака.

Флангавы ў.

Штыкавы ў.

4. перан. Непрыемнасць, нечаканае гора, бяда.

Перажыць нечаканы ў.

У. лёсу.

5. Кровазліццё ў мозг; апаплексія.

Апаплексічны ў.

6. чаго. Пра біццё сэрца, пульсу.

◊

Пад удар (ставіць) каго-што (разм., неадабр.) — у небяспечнае становішча.

Пад ударам (быць, знаходзіцца) — у небяспечным становішчы.

ула́да, -ы, ДМ -дзе, ж.

1. адз. Права і магчымасць распараджацца кім-, чым-н., падпарадкоўваць сваёй волі.

Бацькоўская ў.

Перавысіць уладу.

Выпусціць каго-, што-н. з-пад сваёй улады.

Траціць уладу над сабой (губляць самакантроль). Быць ва ўладзе або пад уладай каго-, чаго-н. (пад уздзеяннем, уплывам; кніжн.). Пад уладай пачуццяў (перан.).

2. адз. Палітычнае панаванне, дзяржаўнае кіраванне і яго органы.

Вярхоўная ў.

Выканаўчая ў.

Быць ва ўладзе.

Прыйсці да ўлады.

3. мн. -ы, ула́д. Асобы з урадавымі і адміністрацыйнымі паўнамоцтвамі.

Мясцовыя ўлады.

◊

Ваша ўлада — рабіце, што хочаце, ваша справа.

упе́рад.

1. прысл. У напрамку перад сабой, у напрамку паступальнага руху.

Зрабіць два крокі ў.

У., да новых перамог!

Рухаць навуку ў. (перан.). Крок у. (перан.: поспех у чым-н.).

2. прысл. Спярша, раней, раней за каго-, што-н.; некалі, даўней.

У. падумай, а потым гавары.

Ён управіўся з заданнем у. за мяне.

Тут у. было зусім па-іншаму.

3. прысл. У лік будучага, авансам.

Узяць грошы за месяц у.

4. прыназ. з Р. Раней за каго-н.

Не лезь у. бацькі ў пекла (прымаўка пра непатрэбную паспешлівасць).

хава́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца; незак.

1. Забірацца куды-н., каб іншыя не бачылі, не маглі знайсці.

Партызаны хаваліся ў лясах.

Х. за шафу.

2. перан. Ухіляцца ад чаго-н.

Х. ад работы.

3. перан. Рабіць што-н. так, каб быць незаўважаным.

4. Быць заслоненым чым-н.

За горкай хавалася хатка.

5. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Знаходзіцца, захоўвацца дзе-н. (разм.).

Адзенне і палотны хаваліся ў скрыні.

6. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Зберагацца на пэўны выпадак.

На жніво заўсёды хавалася сала.

|| зак. схава́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца.

цана́, -ы́, мн. цэ́ны і (з ліч. 2, 3, 4) цаны́, цэн, ж.

1. Грашовае выражэнне вартасці тавару; плата.

Зніжэнне цэн.

Ц. праезду аўтобусам.

2. звычайна ў форме Т цано́й (-о́ю), чаго. Ужыв. ў знач.: страціўшы што-н., ахвяраваўшы чым-н., перажыўшы што-н.

Перамагчы цаной вялікіх страт.

Любой цаной дасягнуць мэты.

3. перан. Значэнне, роля чаго-н.

Ц. слова.

○

Адпускная цана — цана, па якой прадаецца прадукцыя.

◊

У цане (разм.) — дорага каштуе; высока цэніцца.

Цаны няма каму-чаму (разм.) — вельмі дарагі, вельмі высокай якасці.

|| прым. цэ́насны, -ая, -ае (да 1 знач.; спец.).

це́рці, тру, трэш, трэ; тром, траце́, труць; цёр, цёрла; тры; цёрты; незак., што.

1. Націскаючы, вадзіць узад і ўперад па чым-н.

Ц. падлогу шчоткай.

Ц. спіну мачалкай.

2. Размінаючы, націскаючы, змешваць, ператвараць што-н. у парашок, у дробную аднародную массу.

Ц. тытунь.

Ц. мак.

3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пра абутак, адзенне: будучы цесным, нязручным, націраць, пашкоджваць скуру.

4. Пераціраць, рабіць мякчэйшым.

Ц. лён.

|| аднакр. церану́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, -няце́; -ну́ць; -ні́ і цярну́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, церняце́, -ну́ць; -ні́ (да 1 знач.).

цярпе́ць, -плю́, -піш, -пі́ць; -пім, церпіце́, -пя́ць; -пі; незак.

1. што і без дап. Мужна, стойка пераносіць фізічныя і маральныя пакуты.

Ц. боль.

Ц. непрыемнасці.

2. каго-што. Мірыцца з наяўнасцю каго-, чаго-н.; пагаджацца з кім-, чым-н.

Не ц. каго-небудзь.

Не ц. пярэчання.

3. што. Зносіць што-н. непрыемнае.

Ц. няўдачу.

4. ад чаго. Несці страты; атрымліваць пашкоджанні ад чаго-н., псавацца.

Пасевы церпяць ад засухі.

5. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Не патрабаваць тэрміновага выканання, хуткага рашэння.

|| зак. пацярпе́ць, -плю́, -пі́ш, -пі́ць; -пім, церпіце́, -пя́ць; -пі.

чапля́цца, -я́юся, -я́ешся, -я́ецца; незак.

1. за каго-што. Кранаць, датыкацца, зачэпліваючы што-н.

Кузаў машыны чапляўся за галіны.

2. за каго-што. Хапацца, трымацца за што-н.; падчэплівацца, павісаць на чым-н.

Ч. на плот.

Дзяцел чапляецца кіпцюрамі за кару.

Ч. на падножку трамвая.

3. перан., за што. Імкнуцца любым чынам утрымаць, зберагчы што-н.; выкарыстаць усе сродкі, магчымасці для дасягнення чаго-н.

Усё старое ўпарта чапляецца за жыццё.

4. перан. Прыдзірацца да каго-, чаго-н.; прыставаць да каго-н.; назаляць (разм.).

Чаго ты да мяне чапляешся?

|| наз. чапля́нне, -я, н.

што², злуч.

1. Далучае даданы сказ да галоўнага.

Крыўдна, што я гэтага не змог зрабіць.

Такі шум, што можна аглухнуць.

Назбіралі так мала ягад, што і варэнне не зварыш.

2. Як, чым, нібы.

Спіць што мёртвы.

3. з часціцай «ні» або без яе. Указвае, што сказанае ў галоўным сказе адносіцца да кожнага моманту, месца, да кожнай з’явы і пад., названых у даданым.

Што край, то абычай (прыказка).

4. 3 паўторам — указвае на раўнапраўе, аднолькавасць, роўнасць у адносінах да чаго-н.

Што ён паедзе, што я — адно і тое ж.