Зато́р 1 ’скучанасць людзей, сродкаў транспарту, крыгі і выкліканая ёю затрымка руху’. Рус., укр. затор, польск. zator ’тс’, славен. zator ’пагібель, прыгнечанне’, серб.-харв. за́тор ’пагібель’, макед. затор ’знішчэнне’. Ст.-рус. заторь ’затор1’ (XVII ст.). Параўн. балг. дыял. затра ’згуба’. Прасл. zatorь < za‑ter‑ti (гл. церці) як бязафіксны аддзеяслоўны назоўнік з чаргаваннем галосных: першаснае значэнне ’тое, што трэцца’. Параўн. рус. тор ’дарога, люднае месца’, торить ’пракладваць дарогу’ (Фасмер, 4, 81). Гл. зато́р 2.
Зато́р 2 ’сумесь для браджэння пры вырабе гарэлкі, піва і г д.’ Рус., укр. затор ’тс’, польск. zacier, уст. zator Ст.-рус. заторь ’затор’ (XVII ст.). Бязафіксны назоўнік з чаргаваннем галоснага ад дзеяслова za‑ter‑ti (гл. церці) з першасным значэннем ’тое, што заціраецца’ (параўн. зацірка) паўн.-слав. пашырэння. Гл. зато́р 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Трэліць ‘гаварыць глупства, разводзіць плёткі’; ‘маніць, выдумляць’ (Арх. Федар., Сцяшк., Сл. ПЗБ), ‘доўгі час гаварыць пра адно і тое ж’ (Зайка Кос.), ‘абы-што гаварыць’ (Сцяц., Скарбы; слонім., Жыв. сл.), трыэ́літі ‘тс’ (беласт., Сл. ПЗБ), сюды ж трэ́ля ‘пустамеля’ (Сцяц.), ‘балбатун’ (Сцяшк. Сл.), tryéla ‘тс’, tryéle‑mele ‘нясмелы, разлезлы, павольна гаворачы чалавек’ (Федар. 4). Параўн. польск. trelić ‘гаварыць абы-што’, якое адносяць да іт. trillo, trillare (Брукнер, 575), гл. трэль 1; рус. аргат. тре́лить ‘патрабаваць што-небудзь, не маючы на тое падстаў’, ‘эксплуатаваць’ (Шчарбакова-Бруева), ід. treln ‘ліслівіць, дагаджаць’ (Астравух, Ідыш-бел. сл.). Слова няяснага паходжання, магчыма, ад тра-ля-ля, параўн. трэ́ляць ‘сноўдаць без пэўных заняткаў’ (ТС), гл. траляваць 1. Пра магчымыя балцкія ўплывы гл. трэйліць, а таксама Рэмбішэўска, ABSl, 31, 228.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
полови́на
1. палаві́на, -ны ж., пало́ва, -вы ж.;
полови́на тре́тьего палаві́на (пало́ва) на трэ́цюю;
2. (часть помещения) уст. палаві́на, -ны ж.;
пара́дная полови́на до́ма пара́дная палаві́на до́ма;
◊
моя́ полови́на мая палаві́на;
середи́нка на полови́ну (на полови́не) а) ні сёе ні то́е; б) (посредственный) сярэ́дні, ніштава́ты, та́к сабе;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
герма́нцы, -аў, адз. -нец, -нца, м.
1. Назва старажытных плямён індаеўрапейскай моўнай групы, што жылі ў цэнтральнай, заходняй і паўднёва-заходняй Еўропе.
2. Тое, што і немцы (уст.).
|| ж. герма́нка, -і, ДМ -нцы, мн. -і, -нак.
|| прым. герма́нскі, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
грань, -і, мн. -і, -ей і -яў, ж.
1. Плоская частка паверхні геаметрычнага цела, якая ўтварае вугал з другой такой жа паверхняй.
Грані куба.
2. перан. Тое, што адрознівае, аддзяляе адно ад аднаго.
Сціранне граней паміж фізічнай і разумовай працай.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
до́ктар, -а, мн. дактары́ і (з ліч. 2, 3, 4) до́ктары, дактаро́ў, м.
1. Тое, што і ўрач, лекар.
2. чаго. Вышэйшая вучоная ступень, а таксама асоба, якой прысуджана гэта ступень.
Д. фізіка-матэматычных навук.
|| прым. до́ктарскі, -ая, -ае.
Доктарская дысертацыя.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
жава́ць, жую́, жуе́ш, жуе́; жуём, жуяце́, жую́ць; жуй; жава́ны; незак., што.
1. Размінаць ежу або што-н. зубамі.
Ж. кавалак хлеба.
2. перан. Доўга і нудна гаварыць, разбіраць адно і тое ж (разм.).
Ж. пытанне цэлую гадзіну.
|| наз. жава́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
насалі́ць, -салю́, -со́ліш, -со́ліць; -со́лены; зак.
1. чаго. Загатаваць пры дапамозе салення.
Н. грыбоў на зіму.
2. што. Тое, што і перасаліць.
3. перан., каму і без дап. Нашкодзіць каму-н., нарабіць непрыемнасцей (разм.).
Н. суседу.
|| незак. насо́льваць, -аю, -аеш, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
лато́к, -тка́, мн. -ткі́, -тко́ў, м.
1. Адкрыты прылавак для гандлю на вуліцы.
2. Тое, што і латак (у 2 знач.).
Млынавы л.
3. Ёмістасць у выглядзе каўша.
|| прым. латко́вы, -ая, -ае і лато́чны, -ая, -ае.
Латковы гандаль.
Латочны спуск.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
магні́т, -а і -у, М -ні́це, мн. -ы, -аў, м.
1. -а. Кавалак жалезнай руды або сталі, які мае ўласцівасць прыцягваць да сябе жалезныя або стальныя прадметы.
2. -у, перан. Тое, што прыцягвае, вабіць да сябе.
|| прым. магні́тны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)